Þegar fyrirvarinn gleymist – tvískinnungur fjölmiðlanna

Þessi frétt birtist í dag á mbl.is um myndskeið sem vopnaður armur Hamas birti. Þar glittir í ísraelskan gísl, numinn 7. október 2023, sem segist vera á lífi í Gasa og myndskeiðið tekið 28. ágúst. Í fréttinni stóð neðst:

„AFP-fréttastofan er ekki búin að sannreyna myndskeiðið eða hvenær það var tekið upp.“

Þessi spruning á reyndar alltaf rétt á sér. En, af hverju leggja fjölmiðlar svo mikla áherslu á að undirstrika að ekki hafi tekist að sannreyna myndskeið þegar það gæti stutt Ísrael, en þegar Hamas dreifir áróðursefni sínu eru myndir, myndbönd og tölur birtar á forsíðum án minnsta fyrirvara? Slíkt er ekki hlutlæg fréttamennska heldur tvískinnungur og meðvirkni með áróðri.

Spurningar sem aldrei eru spurðar

Þegar MBL skrifar: „AFP-fréttastofan er ekki búin að sannreyna myndskeiðið eða hvenær það var tekið upp,“ er það áminning um varkárni. En hvers vegna birtast svona fyrirvarar aldrei þegar Hamas fær að miðla sínum frásögnum?

Við sjáum það aftur og aftur:

• BBC (2025): Heimildarmynd sýndi son háttsetts Hamas-liða sem óháðan vitnisburð um líf barna í Gasa. Áhorfendur fengu ekki að vita af tengslum drengsins við Hamas. Enginn fyrirvari birtist, þó BBC viðurkenndi síðar að þetta bryti gegn eigin reglum um hlutleysi.
• Reuters (2024): Myndefni úr leikmynd var kynnt sem raunverulegur harmleikur í Gaza. Það reyndist fölsun, en samt héldu önnur Hamas-myndbönd áfram að dreifaast inn í fréttir án spurninga.
• „Pallywood“: Sviðssettur áróður frá hryðjuverkasamtökunum Hamas hefur verið þekktur í mörg ár. Samt virðist gleymast að bæta við fyrirvörum þegar slíkt efni er birt í dag.
• Mannlegur skjöldur: Hamas hefur notað sjúkrahús, skóla og saklausa borgara sem skjöld, staðreynd sem Sameinuðu þjóðirnar hafa staðfest. Þó heyrist þetta í fréttum aðeins þegar ekki er hjá því komist, og þá sem hliðarathugasemd.

Íslenskir miðlar eru ekki undanskildir. Hversu oft sjáum við myndir frá Gasa birtar á RÚV eða Vísi án skýringa á því hver tók þær, undir hvaða aðstæðum eða hvort þær hafa verið sannreyndar?

Niðurstaðan er sú sama: Tvær reglur gilda. Efnið sem gæti stutt Ísrael fær fyrirvara. Efnið sem styður Hamas fær frían aðgang.

Er þetta satt eða áróður?

Þessi spurning á alltaf rétt á sér. Hún á ekki bara að vakna þegar birtist efni sem styður Ísrael, heldur líka þegar Hamas fær að dæla áróðri sínum óhindrað inn í heimsfjölmiðla. Lesendur eiga ætíð að spyrja: Er þetta satt, eða er þetta áróður?

 

Tveir ísraelskir gíslar á Gasa í myndskeiði

Frasarnir sem frelsa eða fela?

Við lifum á tímum þar sem frasar hafa tekið við af ábyrgð. Þeir eru notaðir sem skothelt skjól, til að víkja ábyrgð frá sér og henda henni yfir á eitthvað óljóst sem enginn getur varið sig gegn. Og ef einhver leyfir sér að spyrja óþægilegrar spurningar, þá er hann fljótur að fá frasa í hausinn til að þagga niður umræðuna.

Nýja orðabókin

Við heyrum þetta í daglegu tali. Sá sem sefur yfir sig í vinnu segir ekki lengur: „Ég slökkti á vekjaranum.“ Nei, nú er það: „Ég á erfitt með að vakna svona snemma, kerfið gerir ekki ráð fyrir minni svefnþörf.“ Nemandi sem klúðrar prófi segir ekki: „Ég lærði ekki,“ heldur: „námskerfið er ekki hannað fyrir mig.“ Sá sem brýtur reglur segir ekki: „Ég gerði mistök,“ heldur: „Þeir skilja mig ekki, þetta er vegna forréttinda annarra.“

Minnihlutahópar hafa líka fundið töfra þessa tungutaks. Með einum frasa er hægt að stoppa alla gagnrýni: „Þetta er rasismi.“ „Þetta er hatursorðræða.“ „Þetta er árás á minnihlutahóp.“ Og ef gagnrýnandinn er hvítur karlmaður yfir fertugt, þá er alltaf hægt að henda út línunni: „miðaldra hvítir karlmenn.“ Sama gildir um „feðraveldið“, þegar það er dregið fram er eins og einhver segi „skák og mát“. Þá er umræðan búin og þú átt enga leið út.

Samfélagsleg áhrif

Þetta tungutak hefur snúið öllu á hvolf. Þar sem áður var talað beint um persónulega ábyrgð, er nú allt síað í gegnum hugmyndafræðilega frasa. Þegar eitthvað fer úrskeiðis er strax gripið til orða eins og „ósýnilegir valdhafar“ eða „ytri aðstæður“. Og ef einhver leyfir sér að efast, þá er hann fljótt stimplaður sem „afturhaldssamur“, „gamaldags“ eða jafnvel „vondur“. Þannig verður gagnrýnandinn sjálfur að vandamálinu, og ábyrgðin gufar upp.

Frasinn sem skjól

Frasarnir hljóma fallega og siðferðilega háleitir, en eru í raun bara reykur sem hylur sannleikann. Þeir eru notaðir eins og gasgrímur: allir tala, enginn tekur ábyrgð. Og á meðan hverfur ábyrgðin úr huga fólks, og leysist upp í móðu.

Hættan

Samfélag sem byggir á frösum í stað ábyrgðar er eins og hús án burðarveggja. Það getur ekki lært af mistökum, því enginn viðurkennir mistök. Það getur ekki byggt traust, því enginn stendur við orð sín. Það getur ekki þroskast, því allir fela sig á bak við orð sem þýða í raun aðeins eitt: „Ég ber enga ábyrgð.“ Og sá sem bendir á þetta fær enn einn stimpilinn „óvinur,“ „fordómafullur,“ eða er einfaldlega þaggaður niður.

Viljum við samfélag sem lifir á frösum eða samfélag þar sem fólk segir einfaldlega: „Já, þetta var á mína ábyrgð“?

Saga endurtekur sig

Þegar kommúnistar komust til valda í Kína var það ekki með skotum eða sprengjum, heldur með hugmyndum. Hugmyndum sem sögðu að fátækt yrði upprætt, óréttlæti leiðrétt og nýtt samfélag byggt þar sem allir væru jafnir. Margir trúðu þessu, en úr varð verstu hörmungar 20. aldarinnar.

Aðferðafræðin:

• Skilgreina óvininn – Í Kína voru það landeigendur og „farsælt viðskiptafólk“. Í dag eru það mengandi fyrirtæki, „hægri öfgamenn“, Trump, eða allir sem efast um ESG, DEI, Trans, hlýnun jarðar og Stakeholder Capitalism.
• Nota ungmenni sem verkfæri – Í Kína voru Rauðu varðliðarnir sendir út: þ.e. skólakrakkar sem brenndu bækur, niðurlægðu kennara og gerðu háskólana að vígvelli. Í dag sjáum við svipað mynstur: mótmæli í háskólum, óeirðir á götum, árásir á samfélagsmiðlum, slagorð sem koma ekki frá rökhugsun heldur innrætingu og heilaþvætti.
• Bæla niður skynsemi – Í Kína var almenn rökhugsun og hefðbundin viska stimpluð sem „afturhaldssemi“. Í dag sjáum við aftur sama mynstur: ef þú spyrð spurninga eða notar skynsemi gegn ráðandi hugmyndafræði færðu á þig stimpil – eða jafnvel ofbeldi.
• Miðstýra valdinu – Í Kína var það kommúnistaflokkurinn sem tók algjört vald yfir samfélaginu og heldur því enn. Í dag eru það stórfyrirtæki, fjármálarisar og alþjóðastofnanir sem með reglugerðum, fjármagni og áhrifum móta stefnu án raunverulegrar lýðræðislegrar umræðu.

Skólarnir sem vopn

Þegar kennslustofurnar breytast í vettvang áróðurs er framtíðin í hættu. Skólar eiga að efla gagnrýna hugsun en ekki þjálfa blindna undirgefni. Í Kína voru Rauðu varðliðarnir lifandi sönnun þess að þegar ungdómurinn er gerður að vopni kerfisins er enginn öruggur. Í dag sjáum við svipaða aðferð: ungir mótmælendur eru hvattir áfram, ekki til að hugsa sjálfstætt og rökrétt, heldur til að fylgja fyrirfram skrifuðu handriti.

Almenn skynsemi hunsuð

Í dag er talað um „að hlusta á vísindin“, en aðeins þau vísindi sem styðja við þessa pólitísku línu og réttrúnað.
Í dag er talað um „að vera á réttum stað í umræðunni“, en aðeins ef þú samþykkir að fylgja leikreglunum.
Almenn skynsemi, rökhugsun og gagnrýni er stimpluð sem „hættuleg“ eða „gamaldags“.

Saga endurtekur sig.

Það sem byrjaði í Kína með loforðum um réttlæti og jöfnuð endaði í kúgun, hungri og dauða milljóna.
Í dag sjáum við sömu uppskrift endurtekna, í Davos, í háskólum, í hugmyndafræði og á götum stórborga.

Spurningin er einföld: Ætlum við að læra af sögunni – eða látum við sömu hugmyndafræði keyra aftur yfir okkur, nú í glansbúningi réttrúnaðar 21. aldarinnar?

Kommúnismi í nýjum búningi?

Á stóru auglýsingaskilti í New York stendur svart á hvítu: 100 ár – 100 milljónir hafa dáið.
Tölurnar segja sitt:

• Kína: 65 milljónir
• Sovétríkin: 30 milljónir
• Kambódía: 2 milljónir
• Norður-Kórea: 2 milljónir
• og áfram mætti telja…

Þetta er arfleifð kommúnisma. Hugmyndafræði sem lofar jafnrétti og réttlæti, en hefur bara skilað dauða, hungri og kúgun.

Falleg orð, sömu afleiðingar

En hvað sjáum við í dag? Hugmynd sem kallast Stakeholder Capitalism. Hún er kynnt af World Economic Forum, þar sem Larry Fink, forstjóri BlackRock, hefur tekið við keflinu af Klaus Schwab, sem mótaði hugmyndina upphaflega. Hún er kynnt sem björt framtíðarsýn: fyrirtæki sem á pappírnum hugsa ekki um hagnað heldur samfélagið, umhverfið og „framtíð mannkyns“.

Hver getur verið á móti því?
Svarið er: allir sem þekkja söguna.

Því undir yfirborðinu er þetta ekkert annað en sama uppskriftin og áður:

• Elítan ákveður hvað er „gott“ fyrir þig.
• Einstaklingsfrelsinu er fórnað fyrir „sameiginlega hagsmuni“.
• Lýðræði verður formsatriði, ákvarðanir eru teknar í lokuðum fundarherbergjum.

Sögulegar hliðstæður

• Í Sovétríkjunum var það „almenningur“ sem átti að njóta góðs, en einstaklingurinn var einskis virði.
• Í Kína var það „sameiginleg gildi“ sem átti að leiða til hagsældar, en niðurstaðan var hungursneyð og milljónir dóu.
• Í dag er það ESG, DEI og „stakeholders“ sem eiga að leiða til betri heims, en útkoman verður sú sama og áður: miðstýrt vald, skert frelsi og forréttindi fárra.

100 milljónir – lærum við aldrei?

Við þurfum ekki fleiri tilraunir með líf fólks.
Við þurfum ekki að fleiri hugmyndafræðingar sem segja okkur að „núna verður þetta öðruvísi“.
Sagan hefur þegar sýnt hvernig það endar.

100 milljónir mannslífa minna okkur á eitt: að falleg orð geta falið grimmd.

Nú heitir það ekki lengur „kommúnismi“. Það er orðað fallega undir heitinu „Stakeholder Capitalism“.
Spurningin er:
Ætlum við virkilega að ganga aftur inn í sömu gildru – bara vegna þess að hún er kynnt í glansbæklingi frá Davos?

Punktur

Þeir sem trúa því að hægt sé að miðstýra heiminum í nafni góðs málstaðar ættu að líta á veggspjaldið í New York.
Það segir allt sem segja þarf.

Enn einn hræðsluáróðurinn – nú er það Golfstraumurinn

„Grípa þarf til aðgerða strax ef sporna á gegn hruni Golfstraumsins. Ef beðið er of lengi gæti það orðið um seinan.“
– mbl.is, 31. ágúst 2025

Við höfum heyrt þetta áður. Og aftur. Og aftur.

Sögulegt samhengi – þegar „tíminn var að renna út“

• 1970: Olíuverð og mengun áttu að gera jörðina óbyggilega fyrir árið 2000.
• 1970–1980: „Súrt regn“ átti að eyða öllum skógum í Evrópu og Bandaríkjunum. (Í dag eru skógarnir stærri en áður.)
• 1989: Sameinuðu þjóðirnar: „Ef ekkert er gert fyrir árið 2000 er of seint að bjarga heiminum.“
• 1990: Osonlagið var „að hverfa“ og við áttum aðeins örfá ár. (Í dag er það í bata.)
• 1990-2000: Stórborgir eins og New York og London áttu að fara undir vatn fyrir árið 2020.
• 2000: Jöklar Íslands horfnir um 2020.
• 2010: Al Gore sagði að Norður-Íshafið yrði íslaust 2014.
• 2018: Sameinuðu þjóðirnar: „Við höfum aðeins 12 ár – árið 2030 er lokafrestur.“
• 2020: Heimsfaraldurinn: „Við höfum 2 vikur til að stöðva faraldinn.“
• 2025: Nú er það Golfstraumurinn – gæti hrunið eftir 50–100 ár … en samt „þarf aðgerðir strax“.

Hræðsluáróðurinn, „checklist“

• Hræðslufyrirsögn: „Grípa þarf til aðgerða strax.“
• Óljós tímarammi: 50–100 ár í framtíðinni.
• Prósentutölur: 70% 37%, 25% – sem hljóma vísindalegar en eru byggðar á líkönum með gífurlega óvissu.
• Ákall um tafarlausar aðgerðir: „Ef beðið er gæti það orðið of seint.“
• Engar spurningar: Hver borgar? Hver ræður? Hver hagnast?

Vísindi eða pólitík?

Enginn efast um að Golfstraumurinn skiptir máli. En þegar vísindamenn tala um óvissu áratuga eða alda fram í tímann, og fjölmiðlar þýða það sem „neyð núna“, þá er það ekki lengur vísindi. Það er pólitík.

Sama sagan hefur endurtekið sig í hálfa öld:

• „Við eigum aðeins 10 ár.“
• „Við eigum aðeins 5 ár.“
• „Við eigum aðeins 2 vikur.“

Alltaf nýr lokafrestur. Alltaf ný ógn.

Og alltaf sama lausnin: meiri skattar, meiri eftirlit, meira valdframsal.

Spurningarnar sem þú átt að spyrja

• Hversu oft hefurðu heyrt setninguna „ef við bíðum verður það of seint“?
• Hversu oft hefur neyðarklukkan verið stillt aftur, án þess að fyrri spár hafi ræst?
• Hvers vegna er lausnin alltaf sú sama: meiri skattar, meiri miðstýring, meira valdframsal?
• Hver hagnast á því að samfélagið er í stöðugum ótta?

Kannski er kominn tími til að við segjum stopp.
Ekki við náttúruna, heldur við hræðsluáróðurinn sem á að knýja okkur til hlýðni.

Grípa þarf til aðgerða til að sporna gegn hruni

Af hverju eru kennarar að gera þetta?

Spurningin brennur á sífellt fleirum: Af hverju þurfa nemendur að fela skoðanir sínar til að komast áfram í skólakerfinu? Af hverju er hlýðni metin meira en hugsun? Og af hverju virðast kennarar taka þátt í þessu án mótmæla?

Hvers vegna taka kennarar þátt?

Þetta er kjarni spurningarinnar. Af hverju eru kennarar, sem eiga að leiða nemendur í gagnrýninni hugsun, orðnir boðberar réttrúnaðar, þar sem hlýðni og (rétt) svör skipta meira máli en hugsun og rök?

Svarið er líklega blanda af:

• Ótta – við að verða stimplaður sem andófsmaður, afturhaldssamur, óumburðarlyndur.
• Félagslegu samþykki – óskrifuð samstaða og félagslegur þrýstingur innan deilda og faggreina, þar sem gagnrýni á ríkjandi hugmyndafræði er talin óviðeigandi eða óæskileg.
• Kerfislegri innrömmun – kennarar vita að námskrár og skyldunám eru byggð á pólitískum forsendum, og oft er einfaldlega gert ráð fyrir að allir kennarar séu sammála. Margir eru eflaust ósáttir, en þegja, ekki af sannfæringu, heldur til að forðast að verða skotspónn í eigin vinnu.

En óháð ástæðum, þá er afleiðingin skýr: Menntun er ekki lengur hlutlaus. Hún er mótun. Ekki með opnum orðum, heldur með undirliggjandi væntingum um það „rétta“. Þetta er þá ekki lengur skóli sem kennir að rökhugsun, heldur skóli sem kennir hvað á að hugsa.

Af hverju fá Samtökin 78 beinan aðgang að börnum og ungmennum?

Þessi spurning hefur vaknað víða á undanförnum árum: Hvers vegna eru Samtökin 78, einkasamtök með umdeilda hugmyndafræðilega afstöðu orðin fastur liður í skólastarfi barna og unglinga á Íslandi?

• Af hverju þau og enginn annar? Í öðrum viðkvæmum málefnum (t.d. trúarbrögðum, pólitík, mataræði, fjölmiðlalæsi) eru skólayfirvöld varkár. En þegar kemur að kynjafræði og kynvitund virðist Samtökunum 78 treyst án nokkurrar umræðu, ár eftir ár, á öllum skólastigum.
• Af hverju er heil vika tileinkuð þeim? Þetta er ekki bara fræðsla. Þetta er kerfisbundin innleiðing á hugmyndafræði sem er bæði umdeild og byggð á félagslegum kenningum sem njóta ekki alltaf vísindalegrar samstöðu. En í skólunum fær hún opið rými.
• Af hverju er engin valkvæðni? Foreldrar fá sjaldnast tækifæri til að segja „nei takk“. Börn og unglingar eiga að sitja þessa fræðslu, jafnvel þótt hún stangist á við uppeldissjónarmið fjölskyldunnar.
• Af hverju eru kennarar þöglir? Margir kennarar eru ósáttir, en þora ekki að segja neitt. Þeir vita að ádeila á þessa fræðslu verður túlkuð sem fordómar. Þannig verður þöggunin hluti af starfslýsingunni.

Hvað þarf að breytast?

Ef skólakerfið á að sinna lýðræðislegu hlutverki sínu, þá má það ekki bara snúast um að móta nemendur í fyrirfram ákveðna hugmyndafræði. Það þarf að rækta getu þeirra til að hugsa, efast, ræða og mótmæla, án ótta við afleiðingar.

Kennarar þurfa að gera upp við sig: Eru þeir kennarar eða boðberar hugmyndafræði sem margir nemendur, foreldrar og jafnvel kennarar sjálfir aðhyllast ekki?

Og samfélagið þarf að spyrja: Viljum við frelsi til hugsunar í skólum, eða viljum við þögn, samræmingu og skilyrta afgreiðslu á útskriftarskírteinum?

Þögnin, sjálfblekkingin og forsetinn sem þorði að benda á hurðina

Ímyndum okkur eftirfarandi atburð: Steven Pinker, þekktur sálfræðingur, höfundur metsölubóka og prófessor við Harvard, segir sig frá samtökunum Freedom From Religion Foundation, sem hann hefur stutt í 20 ár, ekki vegna trúarbreytinga, heldur vegna þess að samtökin hafa sjálf snúið sér að nýjum trúarbrögðum.

„Samtökin berjast ekki lengur gegn trúarlegum áhrifum í opinberu rými,“ segir hann, „heldur hafa þau tekið upp nýja trú, með eigin kenningum, bannhelgi og villutrú, og flokka nú ákveðnar skoðanir sem guðlast eða siðferðislega afvegaleiddar.“

Það sem kom Pinker úr jafnvægi var deila innan samtakanna um rétt einstaklinga til að trúa því að líffræðilegt kyn sé raunverulegt og óumbreytanlegt. Þessi afstaða, sem áður hefði talist vísindaleg eða jafnvel sjálfsögð, var orðin bannorð. Það, í hjarta frjálslyndrar menntastofnunar og meðal félaga í samtökunum, var hún ekki lengur leyfileg skoðun.

Þögnin er orðin kerfisbundin

Nýleg rannsókn við tvo af virtustu háskólum Bandaríkjanna, Northwestern og Michigan, leiddi í ljós að 88% nemenda viðurkenna að þeir hafi þóst hafa frjálslyndari skoðanir en þeir raunverulega hafa, einfaldlega til að komast áfram faglega. Yfir 80% sögðust hafa skilað ritgerðum sem lýstu viðhorfum sem þeir sjálfir deildu ekki, einungis til að ganga í augun á kennurum eða tryggja sér betri einkunnir.

Svo mikið fyrir „tjáningarfrelsi“ og „fjölbreytileika sjónarmiða“.

Þegar nemendum var gefinn kostur á að tjá sig nafnlaust sögðu þeir að upplifunin væri ekki endilega frelsandi heldur góð. Margir sögðu að þetta hefði verið í fyrsta sinn sem þeir gátu sagt skoðanir sínar án ótta við afleiðingar. Og sú hreinskilni, eins og einn viðmælandi orðaði það, var „uppreisn“, ekki gegn samfélaginu, heldur gegn þeirri sjálfsblekkingu sem hafði verið nauðsynleg til að spila leikinn og komast áfram í skólanum.

Inngilding með skilyrðum

Háskólar segjast vilja tryggja „öruggt rými“ fyrir alla, en þessi trygging virðist einungis ná til þeirra sem endurtaka réttu frasana og samþykkja ríkjandi hugmyndafræði. Aðrir þurfa að þegja, leika leikinn eða lúta fyrir óskrifuðum reglum. Þetta er ekki inngilding. Þetta er kerfisbundin sjálfsblekking í nafni samstöðu og yfirborðslegs friðar.

Eins og höfundar rannsóknarinnar segja: „Sannleikurinn er orðinn félagsleg áhætta.“ Í stað þess að efla sjálfstæða hugsun er ungu fólki kennt að klæðast félagslegri grímu, ekki til að sýna tillitssemi, heldur til að forðast útskúfun, tapa ekki tækifærum og bjarga eigin stöðu.

Trump og opna hurðin

Í þessu umhverfi í Bandaríkjunum stígur Donald Trump fram. Ekki sem hugsjónamaður með nýja sýn, né sem fræðimaður með mótaða hugmyndafræði, heldur sem maður sem skilur að stór hluti almennings skynjar ranglætið. Hann veit að akademían lifir í sjálfsblekkingu, og að þögnin sem ríkir er ekki samstaða, heldur hræðsla. Þar sem aðrir þegja af ótta, stendur Trump upp — beinn í baki og skýr í máli — og segir það sem margir hugsa, en þora ekki að láta í ljós. Hann talar ekki til að falla í kramið, heldur vegna þess að hann trúir því að sannleikurinn eigi rétt á sér, líka þegar hann er óþægilegur. Hann sér að dyrnar eru þegar opnar, og ýtir á þær af fullum krafti. Hann skapaði ekki þessa andstöðu við akademíska einræðishyggju, heldur dró hana fram í dagsljósið. Hann er ekki eldurinn; hann er súrefnið sem kyndir það sem þegar logaði í hljóði.

Með yfirlýstum markmiðum um að berjast gegn „woke“ hugmyndafræði og „stjórnmálalegri rétttrúnaðarstefnu“ hefur Trump beint sjónum sínum að háskólum sem hann segir hafa svikið hlutverk sitt sem vettvangur frjálsrar hugsunar. Áhrifin hafa verið óvænt, ekki bara í gegnum orð, heldur í gegnum aðgerðir.

University of Pennsylvania hefur viðurkennt að trans konur sem kepptu í kvennaflokki hafi skapað óréttlæti gagnvart öðrum konum og beðist opinberlega afsökunar: „Við áttum okkur nú á því að konur urðu fyrir ójafnræði eða kvíða vegna stefnu sem þá var í gildi.“ Columbia og Brown eru þegar farin að endurskoða inntökuferla og hugmyndafræðilegar forsendur. Harvard, sem lengi hefur verið tákn akademísks forystuvalds í Bandaríkjunum, er að sögn næst í röðinni til að viðurkenna mistök og endurskoða eigin hugmyndafræðilega stöðu.

Trump nýtur þess að sýna sig sem drifkraftinn á bak við þessar breytingar, en í raun er stærri sagan sú að háskólasamfélagið sjálft var þegar farið að leita leiða út úr þeirri hugmyndafræðilegu sjálfheldu sem það hafði fest sig í. Það sem Trump gerði var að gera ósagðan sannleika sýnilegan, og benda beint á hurðina sem margir höfðu gengið framhjá, af ótta við stimplun, útskúfun eða atvinnumissi.

Þetta er ekki uppreisn öfgahægrimanna

Þetta er ekki bylting hvítra, trúaðra, eldri karla. Þetta er undiralda sem hefur vaxið í þögninni, meðal ungs fólks sem hefur lært að stilla sig inn á væntingar, þegja, aðlagast og jafnvel afneita eigin sannfæringu, allt til að tryggja sér einkunn, viðurkenningu, framgang eða frið. Þetta er þögul uppreisn gegn menningarlegri stjórnsemi, sem birtist í kurteisu orðalagi, fögrum slagorðum um fjölbreytileika og samstöðu, og hástemmdum stefnuyfirlýsingum. En svo var bent á ósamræmið, og sprungan í yfirborðinu breyttist í rifu, sem hleypti sannleikanum út. Hann kom ekki með látum, heldur í hljóði, en óstöðvandi og óþægilegur eins og vatn sem finnur sér leið.

Og það sem er kannski óþægilegast fyrir andstæðinga Trumps: að hann er ekki upphafsmaður þessa andófs. Hann er rödd þess, og notar sviðsljósið til að segja það sem aðrir þora ekki að segja opinberlega, en flestir hugsa í hljóði.

Og hvað með Ísland?

Þegar þetta er skrifað liggja engar íslenskar rannsóknir fyrir sem meta hversu algengt það er að háskólanemar hér á landi finni fyrir þrýstingi til að fela eigin skoðanir. En spurningin á fullan rétt á sér: Eru íslenskir nemendur í raun frjálsir til að hugsa sjálfstætt, ef þeir þurfa að vanda hvert orð, vega hvaða fánar eru til sýnis og tryggja að skoðanir þeirra falli að hugmyndafræðilegum væntingum í kennslustundum og verkefnum??

Þegar siðferðisboðskapurinn er keyptur

Við höldum oft að samfélagsumræða sé lifandi og sjálfsprottin. Að mótmæli, slagorð og nýjar hugmyndir spretti upp úr grasrótinni, beint frá fólkinu. Að ný „stefna“ sem fær pláss í skólum, fjölmiðlum eða kirkjum sé afrakstur hugsjónar.

En hvað ef þetta er ekki alltaf satt?

Tökum dæmið af Epískópalkirkjunni í Bandaríkjunum. Biskup Mariann Budde var gerð að hetju í fjölmiðlum þegar hún gagnrýndi Donald Trump í predikun við embættistöku hans og talaði um skyldu Bandaríkjanna til að taka á móti flóttamönnum. Anti-Trump fylkingin klappaði – „hér er rödd siðferðisins“.

En undir yfirborðinu var annað. Kirkjan hennar fékk 53 milljónir dollara úr ríkissjóði árið 2023 til að flytja inn 3.600 einstaklinga. Því fleiri sem komu, því meiri tekjur. Þetta var ekki sjálfboðaliðastarf né trúarleg fórn – heldur viðskiptamódel.

Þetta er ekki einstakt dæmi. Það lýsir mynstri sem við sjáum víða: siðferðisleg predikun er fjármögnuð, keypt og stjórnað.

NGO-kerfið og alþjóðlegir sjóðir

Stór samtök sem segjast berjast fyrir „réttlæti“ og „mannréttindum“ eru í raun háð styrkjum frá ríkjum, Sameinuðu þjóðunum, stórfyrirtækjum og milljaraðmæringum. Þau tala hátt gegn hefðbundnum gildum, á meðan þau þegja vandlega um fjármögnunina sem heldur þeim gangandi. Almenningur veit sjaldnast hver fjármagnar þetta, og það er ekki tilviljun heldur hluti af leikreglunum.

Menntakerfið

„Nýjar“ hugmyndir sem ryðja sér til rúms í skólum, kynjafræði, DEI hugmyndafræði, endalausar nýjungar í námskrám, eru sjaldnast sprottnar frá kennurum eða foreldrum. Þær koma oftar en ekki úr skýrslum sem eru styrktar af alþjóðastofnunum eða ráðgjafarfyrirtækjum sem græða á því að innleiða þær. Þannig er hugmyndafræðin ekki byggð á reynslu grasrótarinnar, heldur á reikningum sem einhverjir aðrir skrifa undir.

Fjölmiðlarnir

Við sjáum sömu slagorð endurtekin í mörgum miðlum samtímis. Þetta er ekki tilviljun heldur skipulögð fjármögnun. Í Evrópu renna milljónir evra ár hvert frá framkvæmdastjórn ESB til fjölmiðla sem eiga að „auka traust á Evrópusambandinu“. Í Bandaríkjunum er sama mynstur: „fact-checking“ verkefni fjármögnuð af stóru tæknifyrirtækjunum, sem ákveða óbeint hvað megi telja satt og hvað ekki. Þannig verða fjölmiðlar ekki rödd fólksins, heldur hátalarar þeirra sem borga.

Þannig er það ekki endilega vilji fólksins sem hljómar í umræðunni, heldur skipulögð fjármögnunaráætlun, teiknuð upp á skrifstofu embættismanna eða stórfyrirtækja sem hafa ekki lýðræðislegt umboð frá almenningi.

Það er gríðarlegur peningur í sundrungum og átökum. Því meira sem samfélagið klofnar, því auðveldara er að réttlæta nýja styrki, meiri fjárframlög og meiri völd fyrir þá sem „leysa vandann“.

Kjarninn

Við erum blekkt til að halda að slagorð séu rödd fólksins. En alltof oft eru þau skrifuð í styrkbeiðni eða samningsskjali.

Sama hvort það heitir „mannúð“, „réttlæti“ eða „ný stefna“, ef við fylgjum peningnum sjáum við að markmiðið er ekki kærleikur né sannleikur. Það eru peningar og völd.

Og eins og dæmið með biskupinn sýnir svo skýrt:
Predikun á stólnum – dollarar í vasann.

Næst þegar þú sérð nýtt slagorð, nýja stefnu eða siðferðislega predikun sem „öllum ber að fylgja“ – ekki segja strax að þetta hljómi fallega eða göfugt. Spyrðu: hver borgar, og hver græðir?
Því líkurnar eru miklar á að það sem virðist vera rödd fólksins sé í raun rödd fjármagnsins.

Bishop Mariann Edgar Budde makes plea with Trump - video

Ég nenni ekki – andlit meðalmennskunnar í menntakerfinu

Meðalmennska er ekki bara vandamál í íslenska menntakerfinu – hún er orðin stefna. Hún hefur nú fengið táknrænt andlit í mennta- og barnamálaráðherra landsins, Guðmundi Inga Kristinssyni. Maður sem hefur hvorki menntun, reynslu né sýn til að leiða menntakerfið, en talar af kæruleysi um próf, málfar og framtíð barna okkar.

Æviágrip sem spegill kerfisins

Guðmundur Ingi lauk gagnfræðaprófi í trésmíði og stuttu iðnnámi, vann sem lögreglumaður og afgreiðslumaður í rúman áratug, áður en hann sneri sér að verkalýðsstörfum og stjórnmálum. Engin háskólamenntun, engin reynsla af skólastarfi, engin tenging við faglega stefnumótun í menntamálum.

Sá sem leiðir menntakerfið hefur sjálfur aldrei tekið þátt í því nema á grunnstigi. Það er í senn táknrænt og alvarlegt.

Málfar og kæruleysi

Í viðtali á Bylgjunni sagði hann: „mér hlakkar til“, „ég vill“ og talaði um „einkanir“. Þegar hann var gagnrýndur svaraði hann:

„Ef ég hefði áhyggjur af því þá myndi ég ekki tala neitt.“

Þetta er ekki aðeins málfarslegt atriði. Þetta er viðhorf. Viðhorf þess sem lætur sér nægja lágmarkið og sér enga ástæðu til að leggja sig fram. Nákvæmlega sama viðhorf og hefur grafið undan íslenska skólakerfinu um árabil.

Ég nenni ekki

Guðmundur Ingi, segir að gömlu samræmdu prófin hafi verið hætt að virka. Þegar hann var spurður af hverju það væri, svaraði hann einfaldlega:

„Ég nenni ekki einu sinni að gá að því hvers vegna.“

Þessi setning er sennilega besta lýsingin á stjórnun menntamála á Íslandi í dag: áhugaleysi, stefnuleysi og sinnuleysi.

Varnir meðalmennskunnar

En það sem gerir þetta enn alvarlegra er að hann á varnarmenn. Fyrrverandi þingmaður, Helgi Hrafn Gunnarsson, ritar að það sé rangt að tala um „rétta íslensku“. Engin íslenska sé réttari en önnur, ráðherrann sé ekki að tala „vitlaust“, aðeins öðruvísi.

Með öðrum orðum: í stað þess að hvetja til metnaðar og krafna er málinu snúið þannig að engar kröfur gildi. Allt sé jafngilt, allt sé í lagi. Þetta er nákvæmlega sama viðhorfið og við sjáum í menntakerfinu: allir eiga að dragast niður á sama plan, enginn má standa framar.

Að lokum

Menntakerfi sem er þegar í hnignun, með versnandi árangur í Pisa, versnandi læsi og aukið brottfall drengja, fær nú ráðherra sem er holdgervingur þeirrar meðalmennsku sem það hefur alið af sér.

Og þegar hann er spurður af hverju eitthvað virkar ekki, svarar hann einfaldlega:

„Ég nenni ekki að gá að því.“

Það er svarið sem íslenskt samfélag fær frá æðsta manni menntamála. Spurningin er því ekki lengur hvort við eigum við vandamál að stríða, heldur: ætlar þjóðin virkilega að sætta sig við að meðalmennskan stýri framtíð barna hennar?

Eru þetta mistök – eða meðvituð stefna?

Í gær viðurkenndi Ásgeir Jónsson, seðlabankastjóri, að gagnrýni á Seðlabankann væri réttmæt: það tekur of langan tíma að ná verðbólgu niður. Samt ákvað peningastefnunefndin að halda vöxtum óbreyttum í 7,5%. Spáin er sú að verðbólga verði ekki búin að ná markmiði fyrr en árið 2027.

Tvö ár í viðbót af háum vöxtum. Tvö ár þar sem heimilin berjast í bökkum og lítil og meðalstór fyrirtæki kafna undir skuldum og þrýstingi.
Spurningin er einföld: Er þetta klaufaleg efnahagsstefna – eða er þetta meðvitað valin leið?

Mynstrið er ekki nýtt

Sama sagan er sögð víða um heim: hækkandi vextir, þyngri skattar, auknar kvaðir, dýrt lánsfé. Fólki er gert erfiðara að lifa daglegu lífi, á meðan alþjóðlegir fjármálarisar og stórfyrirtæki ekki aðeins sitja eftir tiltölulega ósködduð, heldur græða meira á ástandinu.

Þetta fellur fullkomlega að stefnu World Economic Forum (WEF), Agenda 2030 og The Great Reset. Hugmyndin um Stakeholder Capitalism er kynnt sem falleg framtíðarsýn, að stórfyrirtæki beri ábyrgð gagnvart samfélaginu. Í raun felur hún í sér að ákvarðanir færast frá almenningi og lýðræðinu, til fjármálakerfisins, stórfyrirtækja og alþjóðlegra stofnana.

Sýndarlausnin – þegar við erum komin á hnén

Þetta virkar alltaf á sama hátt:

1. Heimili, smá og meðalstór fyrirtæki eru kæfð hægt og rólega undan skuldum, háum vöxtum og verðbólgu.
2. Þegar þolmarkinu er náð, birtast þessi öfl með „lausnirnar“: græna umbreytingu, stafræna auðkenningu, aukna miðstýringu og nýtt jafnvægi, allt kynnt sem björgun en er í reynd leið til að færa vald og gróða enn frekar til fjármálarisa, alþjóðlegra stofnana, stórfyrirtækja og þeirra pólitísku afla sem tengjast þessum hagsmunum.
3. Þá á almenningur að fagna „björguninni“, þó hún feli í sér enn miðstýrðara kerfi, þar sem þessi sömu öfl fá enn meiri völd.

Slagorðið „You’ll own nothing and be happy“ – „Þú munt ekkert eiga og vera ánægð/ur“, hefur ekki orðið táknrænt að ástæðulausu.

Spurningin sem við verðum að spyrja

Þurfum við virkilega að bíða fram til ársins 2027 eftir að verðbólgumarkmiði sé náð? Eða er Seðlabankinn, líkt og fleiri alþjóðlegar stofnanir einfaldlega að fylgja handritinu: að halda þrýstingnum á almenning, svo „björgunarpakkinn“ frá fjármálakerfinu og WEF-tengdum aðilum virðist óumflýjanlegur?

Er þetta klaufaskapur, eða meðvituð stefna fjármálakerfisins, WEF og samtengdra stórfyrirtækja til að þrýsta okkur inn í nýtt, miðstýrt hagkerfi?