Þögn í nafni réttlætis

J.K. Rowling orðaði þetta skýrt: (sjá mynd)

- If you believe free speech is for you but not your political opponents, you are illiberal.
- If no contrary evidence could change your beliefs, you are a fundamentalist.
- If you believe the state should punish those with contrary views, you are a totalitarian.
- If you believe political opponents should be punished with violence or death, you are a terrorist.

Þetta er fjögurra þrepa lýsing á því hvernig lýðræði getur smám saman lekið úr höndum okkar.

• Fyrst með því að takmarka frelsi andstæðingsins.
• Svo með því að festast í hugmyndafræðilegri blindni.
• Því næst með því að kalla eftir refsingu ríkisvaldsins.
• Og að lokum með því að réttlæta ofbeldi.

Leiðin frá umræðu til kúgunar er ekki löng – hún byrjar á því að þagga niður.

Tvöfeldnin afhjúpast

Önnur mynd tengir þetta beint við samtímann:

„Insanity: Thinking it’s wrong to lose your job because of what you said, but what you said was Charlie should lose his life for what he said.“

Þetta er nákvæmlega framhald af því sem Rowling varar við. Þegar frelsi er ekki lengur jafnt, heldur aðeins ætlað sumum, birtist siðferðileg mótsögn:

• Þeir sem núna kvarta hástöfum yfir því að missa starfið sitt vegna eigin orða – eru sömu raddirnar og fögnuðu því að Charlie hafi misst lífið fyrir sín orð.
• Sömu aðilar og andstæðingar Charlie kalla þetta „ógn við frelsið“ þegar þeir sjálfir verða að taka ábyrgð á eigin orðum. En þegar hann er myrtur fyrir sín orð, þá er það talið réttlæting.
• Getur siðferðisleg tvöfeldni orðið sýnilegri? Þetta er ekki lengur umræða um tjáningarfrelsi – þetta er hræsni og mannvonska af verstu sort.

Þarna birtist siðferðilegt gjaldþrot: umburðarlyndi er orðið valkvætt, réttlæti að vopni, og hatrið dulbúið sem siðferðileg reisn.

Þögnin sem vopn

Það sem ætti að vera samræða um hugmyndir hefur breyst í baráttu þar sem markmiðið er ekki lengur að sannfæra með rökum, heldur að þagga niður andstæðinginn og fagna falli hans.

Þegar samfélag réttlætir þöggun er næsta skref refsivæðing. Þegar það verður að vana að sjá andstæðinginn sem „hættulegan“ eða „ómannlegan“, þá er stutt í að réttlæta ofbeldi. Þetta er ekki ímyndað hættusvið – þetta er að gerast.

Lokaorð

Lýðræði lifir ekki af ef það er aðeins ætlað vinum okkar. Það lifir aðeins ef við verjum frelsi þeirra sem við þolum síst.

Ef við gerum það ekki, þá erum við ekki að tala um lýðræði heldur rétttrúnað – þar sem þögnin verður að lögum og frelsið að glæp.

Spurningin er einföld: höfum við hugrekkið til að standa vörð um frelsi allra, líka þeirra sem við erum ósammála?

Tíminn til að svara er ekki einhvern tíma í framtíðinni – hann er hér og nú.

Samfélag með lokuð eyru, og opið veski

Þegar eðlilegar spurningar eru stimplaðar sem hatursorðræða

Á hverjum degi eru birtar greinar, fluttar ræður og skrifaðar færslur þar sem því er haldið fram að áhyggjur almennings séu byggðar á fordómum eða illvilja. Jafnvel saklausar spurningar um stefnumótun eru oft flokkaðar sem hatursorðræða.

En ein spurning heyrist sjaldan – og fær enn sjaldnar svar:

Af hverju má fólk ekki hafa áhyggjur?

Þetta er ekki popúlismi – þetta er ábyrgð

Það er ekki popúlismi að velta fyrir sér hvert samfélagið stefnir. Það eru ekki fordómar að spyrja:

• Hver eru áhrifin á skólakerfið?
• Hvernig stendur heilbrigðiskerfið undir hraðri fjölgun notenda?
• Hver ber kostnaðinn?

Það er ekki ómannúðlegt að ræða hvernig tryggja megi aðlögun, tungumálakunnáttu og virka þátttöku – sérstaklega þegar ljóst er að sumir hafa engan áhuga á að verða hluti af íslensku samfélagi.

Að spyrja um afleiðingar er ekki andúð – það er ábyrgð.

Spurningar sem fá ekki svör

Hlutfall erlendra ríkisborgara hefur margfaldast á fáum árum. Í sumum leikskólum, sérstaklega í Breiðholti og Reykjanesbæ, tala nær öll börn annað móðurmál en íslensku. Á sumum stöðum er ekkert barn sem talar íslensku heima.

Það er ekki fordómafullt að benda á þetta. Það er staðreynd.

Þeir innflytjendur sem læra málið, leggja sig fram og vilja verða hluti af samfélaginu – þeir eru ekki vandamálið. Þeir eru hluti af lausninni. Þeir eiga virðingu og stuðning skilið.

En það breytir ekki því að hluti fólks hafnar ábyrgð. Lærir ekki málið. Vinnur ekki. Fylgir ekki reglum. Og lifir árum saman á bótakerfinu.

Það kostar. Og það þarf að ræða – ekki þegja.

Í einum bekk – tólf tungumál

Í einum bekk í Breiðholtsskóla voru töluð tólf mismunandi tungumál.

Slík staða er kynnt sem „fjölbreytileiki“ í fjölmiðlum – en hvað með barnið sem ekkert skilur? Hvað með kennarann sem á að kenna lestur og stærðfræði á tungumálum sem hann kann ekki? Hvað með íslenska barnið sem fær ekki nægilega athygli – því tíminn fer í grunnkennslu fyrir aðra?

Þegar íslenskan verður undantekning – ekki reglan – þá erum við ekki á leið í fjölmenningu. Við erum á leið úr okkar eigin menningu.

Hver má spyrja – og hver á að svara?

Í stað þess að ræða málin af yfirvegun eru þeir sem spyrja oft stimplaðir sem popúlistar, fordómafullir eða jafnvel öfgamenn.

Það er bæði óheiðarlegt og ólýðræðislegt.

Við verðum að spyrja hreint út:

• Hversu marga innflytjendur getur Ísland tekið á móti næstu árin?
• Hver greiðir fyrir þjónustuna, húsnæðið og tungumálanámið?
• Hvernig tryggjum við að íslenskan lifi áfram sem sameiginlegt mál?

Ef enginn má spyrja – hver á þá að svara?

Það má segja sannleikann

Það eru til einstaklingar sem koma til landsins með þann tilgang að nýta kerfið – ekki leggja sitt af mörkum. Þeir sýna engan vilja til aðlögunar, læra ekki málið, virða ekki reglur eða grunngildi og lifa árum saman á opinberri framfærslu.

Það að segja þetta er ekki hatursorðræða.

Að þegja um þetta er ábyrgðarleysi.

Kerfi sem hvetur til óvirkni og aðskilnaðar grefur undan samheldni, réttlæti og framtíðarsýn.

Ef við höfum ekki kjark til að ræða þetta heiðarlega – þá glötum við því sem virkar.

Tvískinnungur í umræðunni

Þegar kallað er eftir opnum landamærum og fjölbreytileika er það kallað mannúð.
En þegar spurt er um afleiðingarnar – er það kallað popúlismi eða fordómar.

Popúlismi er ekki hlutlaust hugtak. Það er orð sem notað er til að þagga.

Það er ekki öfgafullt að vilja viðhalda menningarlegri samheldni, sterkri íslensku og samfélagi sem virkar.

Það er ekki andúð. Það er skynsemi.

Mannúð án stjórnleysis

Sumir halda því fram að við berum siðferðislega ábyrgð vegna þátttöku í alþjóðlegum stofnunum og samningum.

Kannski. En við verðum líka að spyrja:

• Hver ber ábyrgð gagnvart íslenskum skattgreiðendum?
• Gagnvart börnunum okkar?
• Gagnvart tungumálinu sem við erfðum – og eigum að varðveita?

Við getum verið góð – án þess að vera stjórnlaus.
Við getum hjálpað öðrum – án þess að glata okkur sjálfum.
Við getum sýnt manngæsku – en sett skýr mörk.

Hver verndar það sem virkar?

Ísland hefur byggst á sameiginlegu tungumáli, menningararfi, grunngildum og félagslegri samstöðu.

En ekkert af þessu heldur sér sjálfkrafa.

Að spyrja hvernig við verndum þetta áður en við breytum því – er ekki afturhaldsemi.
Það er forsenda þess að við eigum samfélag sem virkar.

Við höfum ekki efni á að þegja

Við þurfum hugrekki til að ræða erfið mál – af sanngirni, raunsæi og virðingu.

Ef við neitum að ræða fjölda, aðlögun og samfélagsleg áhrif – þá töpum við lýðræðinu.

Ef við stimplum allar eðlilegar spurningar sem fordóma – þá höfum við þegar tapað samræðunni.

Og án samræðu – hver verndar þá mannúðina?

Tjáningarfrelsi – aðeins þegar þér hentar?

„Er þetta tjáningarfrelsið sem hægrið metur svo mikils?“ spurði einhver á samfélagsmiðlum í vikunni.

Ástæðan? Varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, Pete Hegseth, skipaði ráðuneytinu að kemba samfélagsmiðla hermanna og starfsmanna. Safna saman nöfnum þeirra sem fögnuðu, gerðu lítið úr morðinu á Charlie Kirk eða sýndu fjölskyldu hans virðingarleysi. „Þeim skal refsað,“ voru skilaboðið. Þegar NBC spurði nánar, var svarið stutt: við fylgjumst með og grípum inn í tafarlaust.

Og nú allt í einu er „góða fólkið“ farið að tala um tjáningarfrelsi.

• Núna er það orðið dýrmætt.
• Núna er það orðið nauðsynlegt.
• Núna er það brotið niður af valdinu.

En hvar var þetta sama fólk þegar aðrir misstu vinnuna fyrir „rangar“ skoðanir eða útskúfað úr samfélaginu?
Hvar var hávaðinn þegar fólk var cancelað og kastað fyrir ljónin á samfélagsmiðlum?
Þá var það ekki áfall heldur sjálfsagt — jafnvel talið réttlæti.

Kjarni málsins er einfaldur:

• Þegar valdinu er beitt gegn íhaldsfólki er það „nauðsynlegt.“
• Þegar valdinu er beitt gegn góða fólkinu er það „óásættanlegt.“

Tvöfalda siðgæðið blasir við.

En það er meira. Sumir reyna að réttlæta morðið með því að vísa í afstöðu Kirk til vopnaeignar. Hann studdi stjórnarskrárbundinn rétt Bandaríkjamanna til að eiga byssur – til að verja heimili sitt og fjölskyldu. Það er grundvallarhugsunin í 2. viðauka stjórnarskrárinnar.

Andstæðingar hans snúa þessu á haus: „Hann bað um þetta.“
Það er jafn fráleitt og að segja að sá sem styður ökurétt beri ábyrgð á hryðjuverkum þar sem bíll er notaður til að drepa.

Charlie Kirk sagði aldrei að fólk ætti að ganga út á götu með vopn til að drepa. Hann talaði um rétt fólks til að verja sig. Að hunsa þann mun er ekki rökræða heldur pólitískt hatur.

Og við skulum hafa eitt á hreinu:
Charlie Kirk var ekki rekinn úr vinnu.
Hann var ekki bannaður á samfélagsmiðlum.

Hann var myrtur. Fyrir skoðanir sínar.

Tjáningarfrelsi er ekki skjól aðeins fyrir sjálfan þig. Það er fyrst og fremst vernd fyrir þann sem þú ert ósammála.
Ef þú notar það aðeins þegar það hentar þér, ertu ekki að verja tjáningarfrelsi. Þú ert bara að verja eigin forréttindi.

Við þekkjum dæmin nær okkur. Hér á landi hafa einstaklingar verið dregnir til saka fyrir skoðanir sínar. Í Evrópu hafa dómstólar fangelsað borgara fyrir orð sem talin eru „óviðeigandi.“ Þetta er þróun sem allir ættu að hafa áhyggjur af – sama hvaða skoðanir þeir hafa.

Hugsaðu þig tvisvar um áður en þú fagnar því að aðrir séu þaggaðir.
Næst getur komið að þér – og þá verður enginn eftir til að verja þig.

Frétt eða áróður?

Ungur tveggja barna faðir var skotinn til bana í gær, á sviði í Utah fyrir framan þúsundir áhorfenda. Nafn hans var Charlie Kirk. Harmleikur, sama hvaða skoðanir menn kunna að hafa haft á honum. En hvernig fjalla íslenskir fjölmiðlar um þetta?

Vísir birtir grein sem ber yfirskriftina „Hver var Charlie Kirk?“ – en í stað þess að gefa lesendum raunhæfa mynd af manni sem hafði mikil áhrif á milljónir ungra kjósenda í Bandaríkjunum, er textinn nýttur sem pólitískt áróðursvopn.

Það sem stendur eftir er ekki lýsing á manneskju, lífshlaupi hennar eða þeirri spurningu af hverju svona margir litu upp til hans. Nei – það sem stendur eftir er löng upptalning á „samsæriskenningum“, „ósannindum“, „rasískum skoðunum“ og öllu því sem höfundur vill hengja á hann. Engar frumheimildir, engar tilvitnanir í samhengi – aðeins gildishlaðinn texti sem dregur upp eins neikvæða mynd og hægt er.

Það er ekki hlutverk fjölmiðla að „elska“ eða „hata“ þá sem þeir fjalla um. En það er hlutverk þeirra að reyna að setja atburði í samhengi. Í þessu tilfelli hefði verið eðlilegt að spyrja:

• Hvers vegna tókst Kirk að byggja upp eitt stærsta ungliðanet í bandarískum stjórnmálum?
• Hvað var það í hans boðskap sem laðaði að sér milljónir ungra kjósenda?
• Hvernig náði hann að verða einn áhrifamesti álitsgjafi íhaldsmanna í Bandaríkjunum, aðeins þrítugur?

Þessar spurningar eru ekki spurðar. Þess í stað er dauði hans notaður til að ýta undir ákveðna pólitíska mynd: að sá sem hefur kristin- og fjölskyldu gildi, trú á hefðir og stendur með Trump sé í grunninn öfgamaður og hættulegur.

Væri sama nálgun notuð um vinstri leiðtoga? Getum við ímyndað okkur að ef ungur umhverfisleiðtogi, t.d Greta Thunberg hefði verið myrt, væri minningargreinin römmuð inn með upptalningu á öllu því sem hún hefði sagt sem hægt væri að túlka sem villandi eða öfgakennt? Við vitum svarið.

Þessi tvöfalda siðferðiskrafa, þessi skrumskæling – er ástæðan fyrir vantrausti á fjölmiðlum. Fólk sér í gegnum þetta. Það veit að þegar dauði manns er ekki notaður til að sýna siðferði, samvisku og mannlega hlið, heldur sem tækifæri til að hnýta í pólitíska óvini, þá erum við ekki að lesa frétt heldur áróður.

https://www.visir.is/g/20252774102d/hver-var-charli-e-kirk-?fbclid=IwY2xjawMvoU5leHRuA2FlbQIxMABicmlkETA2NEJ1UzRHTFpxcVR5anJIAR7GZ0kaAi8tNz_gwcHchVuo4VNN-RbkePECfsaVoVZ7310KybfGtZZplekQCg_aem_0134D_s0SMUuVawbOTDfuQ

Þegar friðar­sinnar grípa til byssunnar

Charlie Kirk, stofnandi Turning Point USA og einn af áberandi ungu íhaldssömu röddum í Ameríku, var skotinn í dag (uppfært hann er dáinn fyrir að tala fyrir rökhugsun og almennri skynsemi)) á meðan hann talaði á háskólaviðburði í Utah. Glæpur hans? Að þora að segja upphátt það sem milljónir venjulegs fólks hugsa: að frelsi, ábyrgð, trú og fjölskylda skipti enn máli.

Árásin á Kirk er ekki einstakt atvik. Hún er hluti af uggvænlegu mynstri. Það eru einmitt þeir sömu sem ganga undir fána „friðar“, „umburðarlyndis“ og „réttlætis“ sem í vaxandi mæli eru að ógna, þagga niður, hóta, skemma, og, eins og við sáum í dag – skjóta.

Hræsni „friðar­sinna“ vinstrisins

• Þeir segjast vera fyrir friði, en þeir eru fyrstir til að grípa til óeirða, brenna og eyðileggja eignir þegar þeir ná ekki sínu fram.
• Þeir segjast vera fyrir umburðarlyndi, en þeir hrópa niður og aflýsa öllum sem eru ósammála.
• Þeir segjast vera fyrir réttlæti, en þeir fagna þegar andstæðingar missa störf, mannorð eða – eins og nú blasir mögulega við – líf.
• Þeir kalla sig verndara lýðræðisins, en þeir hafa tvisvar reynt að ráða Donald Trump af dögum og nú hafa þeir ráðist að einum af nánum bandamönnum hans.

Hver er þá ófyrirgefanlegi glæpurinn sem réttlætir þetta ofbeldi í þeirra augum? Að segja það sem eitt sinn var talið sjálfsögð skynsemi: að kynin séu tvö, að fólk eigi að vinna og axla ábyrgð, að stjórnvöld eigi að þjóna fólkinu en ekki drottna yfir því.

Skynsemi stimpluð sem „öfgastefna“

Við lifum á tímum þar sem sannleikur er kallaður hatursorðræða og heilbrigð skynsemi er kölluð öfgahyggja.

• Ef þú trúir á persónulega ábyrgð, ertu „niðrandi“.
• Ef þú segir að karlar séu ekki konur, ertu „hættulegur“.
• Ef þú vilt örugg landamæri, ertu „fasisti“.

Og ef þú hefur kjark til að standa á sviði og segja þessi orð frammi fyrir ungu fólki? Þá, eins og Charlie Kirk upplifði í dag, ertu orðinn skotmark. 

Viðvörun til allra

Árásin á Kirk ætti að vera áfall fyrir alla sem bera hag lýðræðisins fyrir brjósti – hvort sem þeir eru til vinstri, hægri eða á miðjunni. Því þegar ofbeldi verður sjálfgefið svar við skoðunum sem okkur líkar ekki, þá hrynur sjálfur grunnur frelsisins.

Sannleikurinn er einfaldur: þeir sem háværast hrópa um frið eru allt of oft þeir fyrstu til að grípa til byssunnar.

Charlie Kirk skotinn

Af hverju er kapítalismi alltaf í skotlínunni?

Tvær þjóðir. Einn skagi. Sama menning, sama saga, sama tunga. En tvö efnahagskerfi. Útkoman er ljós – bókstaflega. Á gervihnattarmynd af Kóreuskaganum á nóttunni blasir við svart myrkur í norðri, nema daufur punktur yfir Pyongyang. Í suðri glóir landið af ljósum sem vitna um líf, hagvöxt og tækniframfarir. Þetta er lifandi tilraun mannkynssögunnar: hvað gerist þegar þjóð er klofin í kapítalisma og kommúnisma í 70 ár?

Niðurstaðan talar sínu máli.

Kapítalisminn: ófullkominn en áhrifaríkastur

Í dag er vinsælt að mótmæla kapítalisma. Hann er sakaður um að skapa ójöfnuð, græðgi og misrétti. Og vissulega er hann ekki fullkominn. En sagan sýnir annað: ekkert annað kerfi hefur lyft jafn mörgum úr fátækt, skapað jafn miklar framfarir eða tryggt jafn mikið frelsi og kapítalisminn.

Tæknin sem við notum daglega; snjallsímar, lyf, internetið, bílar og rafmagn er afrakstur frjálsrar samkeppni og frumkvöðla sem fengu svigrúm til að láta hugmyndir sínar blómstra. Lífslíkur hafa hækkað, ungbarnadauði hefur lækkað og milljarðar hafa sloppið úr örbirgð. Þetta gerðist ekki í tilraunum með miðstýrðan sósíalisma.

Dæmin tala sínu máli

Við getum horft á fleiri dæmi en Kóreu. Þegar Berlínarmúrinn féll árið 1989 sást svart á hvítu hversu langt var á milli austurs og vesturs. Vestur-Þýskaland, byggt á markaðshagkerfi, var orðið eitt öflugasta efnahagsveldi heims. Austur-Þýskaland, með miðstýrðan sósíalisma, sat eftir í skuld, skorti og stöðnun.

Kúba, Venesúela og Sovétríkin sýna hið sama. Hugmyndafræðin var kynnt með slagorðum um jöfnuð og réttlæti, en útkoman var kúgun, skortur og grimmd.

Af hverju er kapítalismi gagnrýndur?

Kannski vegna þess að hann sýnir galla sína á yfirborðinu. Við sjáum ójöfnuð, sjáum að sumir ná lengra en aðrir, og það stingur í augun hjá mörgum. En í stað þess að láta öfund stjórna væri hollara að einbeita sér að eigin lífi og fjölskyldu og nýta þau tækifæri sem frelsið býður upp á. Frelsið felur í sér að geta reynt, mistekist, risið upp aftur og náð árangri.

Það er líka auðvelt að rugla kapítalisma saman við spillingu eða fákeppni. En spillingin sprettur ekki af kerfinu sjálfu heldur af fólkinu sem misnotar það. Sama gildir um sósíalisma: fallegar hugmyndir geta breyst í kúgun og græðgi þegar vald safnast á hendur fárra sem græða á meðan almenningur sveltur.

Núið: ný orð, gamlar hugmyndir

Í dag er mikið talað um samfélagslega ábyrgð fyrirtækja, ESG og nýjar nálganir sem eiga að laga kerfið. Oft eru þetta falleg orð, en stundum fela þau í sér afturhvarf til hins gamla: meiri miðstýringu, pólitíska íhlutun og kerfi sem þrengir að einstaklingnum í nafni hins almenna.

Að sjálfsögðu má gagnrýna og reyna að bæta. En við verðum að muna að það kerfi sem við búum við hefur skilað meiri framförum, frelsi og tækifærum en nokkurt annað í mannkynssögunni. Hættan er að við gleymum því og hendum því góða með hinu slæma.

Að velja ljósið

Kapítalismi er ekki fullkominn. En hann hefur reynst besta leiðin til að tryggja frelsi, velferð og framfarir. Myndin af Kóreuskaganum sýnir þetta með skýrum hætti: annað kerfið myrkvaði heila þjóð, hitt kveikti ljós fyrir alla.

Spurningin sem við ættum að spyrja er ekki: „Af hverju kapítalismi?“
Heldur: „Af hverju ættum við að slökkva ljósið?“

Frasarnir sem frelsa eða fela?

Við lifum á tímum þar sem frasar hafa tekið við af ábyrgð. Þeir eru notaðir sem skothelt skjól, til að víkja ábyrgð frá sér og henda henni yfir á eitthvað óljóst sem enginn getur varið sig gegn. Og ef einhver leyfir sér að spyrja óþægilegrar spurningar, þá er hann fljótur að fá frasa í hausinn til að þagga niður umræðuna.

Nýja orðabókin

Við heyrum þetta í daglegu tali. Sá sem sefur yfir sig í vinnu segir ekki lengur: „Ég slökkti á vekjaranum.“ Nei, nú er það: „Ég á erfitt með að vakna svona snemma, kerfið gerir ekki ráð fyrir minni svefnþörf.“ Nemandi sem klúðrar prófi segir ekki: „Ég lærði ekki,“ heldur: „námskerfið er ekki hannað fyrir mig.“ Sá sem brýtur reglur segir ekki: „Ég gerði mistök,“ heldur: „Þeir skilja mig ekki, þetta er vegna forréttinda annarra.“

Minnihlutahópar hafa líka fundið töfra þessa tungutaks. Með einum frasa er hægt að stoppa alla gagnrýni: „Þetta er rasismi.“ „Þetta er hatursorðræða.“ „Þetta er árás á minnihlutahóp.“ Og ef gagnrýnandinn er hvítur karlmaður yfir fertugt, þá er alltaf hægt að henda út línunni: „miðaldra hvítir karlmenn.“ Sama gildir um „feðraveldið“, þegar það er dregið fram er eins og einhver segi „skák og mát“. Þá er umræðan búin og þú átt enga leið út.

Samfélagsleg áhrif

Þetta tungutak hefur snúið öllu á hvolf. Þar sem áður var talað beint um persónulega ábyrgð, er nú allt síað í gegnum hugmyndafræðilega frasa. Þegar eitthvað fer úrskeiðis er strax gripið til orða eins og „ósýnilegir valdhafar“ eða „ytri aðstæður“. Og ef einhver leyfir sér að efast, þá er hann fljótt stimplaður sem „afturhaldssamur“, „gamaldags“ eða jafnvel „vondur“. Þannig verður gagnrýnandinn sjálfur að vandamálinu, og ábyrgðin gufar upp.

Frasinn sem skjól

Frasarnir hljóma fallega og siðferðilega háleitir, en eru í raun bara reykur sem hylur sannleikann. Þeir eru notaðir eins og gasgrímur: allir tala, enginn tekur ábyrgð. Og á meðan hverfur ábyrgðin úr huga fólks, og leysist upp í móðu.

Hættan

Samfélag sem byggir á frösum í stað ábyrgðar er eins og hús án burðarveggja. Það getur ekki lært af mistökum, því enginn viðurkennir mistök. Það getur ekki byggt traust, því enginn stendur við orð sín. Það getur ekki þroskast, því allir fela sig á bak við orð sem þýða í raun aðeins eitt: „Ég ber enga ábyrgð.“ Og sá sem bendir á þetta fær enn einn stimpilinn „óvinur,“ „fordómafullur,“ eða er einfaldlega þaggaður niður.

Viljum við samfélag sem lifir á frösum eða samfélag þar sem fólk segir einfaldlega: „Já, þetta var á mína ábyrgð“?

Saga endurtekur sig

Þegar kommúnistar komust til valda í Kína var það ekki með skotum eða sprengjum, heldur með hugmyndum. Hugmyndum sem sögðu að fátækt yrði upprætt, óréttlæti leiðrétt og nýtt samfélag byggt þar sem allir væru jafnir. Margir trúðu þessu, en úr varð verstu hörmungar 20. aldarinnar.

Aðferðafræðin:

• Skilgreina óvininn – Í Kína voru það landeigendur og „farsælt viðskiptafólk“. Í dag eru það mengandi fyrirtæki, „hægri öfgamenn“, Trump, eða allir sem efast um ESG, DEI, Trans, hlýnun jarðar og Stakeholder Capitalism.
• Nota ungmenni sem verkfæri – Í Kína voru Rauðu varðliðarnir sendir út: þ.e. skólakrakkar sem brenndu bækur, niðurlægðu kennara og gerðu háskólana að vígvelli. Í dag sjáum við svipað mynstur: mótmæli í háskólum, óeirðir á götum, árásir á samfélagsmiðlum, slagorð sem koma ekki frá rökhugsun heldur innrætingu og heilaþvætti.
• Bæla niður skynsemi – Í Kína var almenn rökhugsun og hefðbundin viska stimpluð sem „afturhaldssemi“. Í dag sjáum við aftur sama mynstur: ef þú spyrð spurninga eða notar skynsemi gegn ráðandi hugmyndafræði færðu á þig stimpil – eða jafnvel ofbeldi.
• Miðstýra valdinu – Í Kína var það kommúnistaflokkurinn sem tók algjört vald yfir samfélaginu og heldur því enn. Í dag eru það stórfyrirtæki, fjármálarisar og alþjóðastofnanir sem með reglugerðum, fjármagni og áhrifum móta stefnu án raunverulegrar lýðræðislegrar umræðu.

Skólarnir sem vopn

Þegar kennslustofurnar breytast í vettvang áróðurs er framtíðin í hættu. Skólar eiga að efla gagnrýna hugsun en ekki þjálfa blindna undirgefni. Í Kína voru Rauðu varðliðarnir lifandi sönnun þess að þegar ungdómurinn er gerður að vopni kerfisins er enginn öruggur. Í dag sjáum við svipaða aðferð: ungir mótmælendur eru hvattir áfram, ekki til að hugsa sjálfstætt og rökrétt, heldur til að fylgja fyrirfram skrifuðu handriti.

Almenn skynsemi hunsuð

Í dag er talað um „að hlusta á vísindin“, en aðeins þau vísindi sem styðja við þessa pólitísku línu og réttrúnað.
Í dag er talað um „að vera á réttum stað í umræðunni“, en aðeins ef þú samþykkir að fylgja leikreglunum.
Almenn skynsemi, rökhugsun og gagnrýni er stimpluð sem „hættuleg“ eða „gamaldags“.

Saga endurtekur sig.

Það sem byrjaði í Kína með loforðum um réttlæti og jöfnuð endaði í kúgun, hungri og dauða milljóna.
Í dag sjáum við sömu uppskrift endurtekna, í Davos, í háskólum, í hugmyndafræði og á götum stórborga.

Spurningin er einföld: Ætlum við að læra af sögunni – eða látum við sömu hugmyndafræði keyra aftur yfir okkur, nú í glansbúningi réttrúnaðar 21. aldarinnar?

Kommúnismi í nýjum búningi?

Á stóru auglýsingaskilti í New York stendur svart á hvítu: 100 ár – 100 milljónir hafa dáið.
Tölurnar segja sitt:

• Kína: 65 milljónir
• Sovétríkin: 30 milljónir
• Kambódía: 2 milljónir
• Norður-Kórea: 2 milljónir
• og áfram mætti telja…

Þetta er arfleifð kommúnisma. Hugmyndafræði sem lofar jafnrétti og réttlæti, en hefur bara skilað dauða, hungri og kúgun.

Falleg orð, sömu afleiðingar

En hvað sjáum við í dag? Hugmynd sem kallast Stakeholder Capitalism. Hún er kynnt af World Economic Forum, þar sem Larry Fink, forstjóri BlackRock, hefur tekið við keflinu af Klaus Schwab, sem mótaði hugmyndina upphaflega. Hún er kynnt sem björt framtíðarsýn: fyrirtæki sem á pappírnum hugsa ekki um hagnað heldur samfélagið, umhverfið og „framtíð mannkyns“.

Hver getur verið á móti því?
Svarið er: allir sem þekkja söguna.

Því undir yfirborðinu er þetta ekkert annað en sama uppskriftin og áður:

• Elítan ákveður hvað er „gott“ fyrir þig.
• Einstaklingsfrelsinu er fórnað fyrir „sameiginlega hagsmuni“.
• Lýðræði verður formsatriði, ákvarðanir eru teknar í lokuðum fundarherbergjum.

Sögulegar hliðstæður

• Í Sovétríkjunum var það „almenningur“ sem átti að njóta góðs, en einstaklingurinn var einskis virði.
• Í Kína var það „sameiginleg gildi“ sem átti að leiða til hagsældar, en niðurstaðan var hungursneyð og milljónir dóu.
• Í dag er það ESG, DEI og „stakeholders“ sem eiga að leiða til betri heims, en útkoman verður sú sama og áður: miðstýrt vald, skert frelsi og forréttindi fárra.

100 milljónir – lærum við aldrei?

Við þurfum ekki fleiri tilraunir með líf fólks.
Við þurfum ekki að fleiri hugmyndafræðingar sem segja okkur að „núna verður þetta öðruvísi“.
Sagan hefur þegar sýnt hvernig það endar.

100 milljónir mannslífa minna okkur á eitt: að falleg orð geta falið grimmd.

Nú heitir það ekki lengur „kommúnismi“. Það er orðað fallega undir heitinu „Stakeholder Capitalism“.
Spurningin er:
Ætlum við virkilega að ganga aftur inn í sömu gildru – bara vegna þess að hún er kynnt í glansbæklingi frá Davos?

Punktur

Þeir sem trúa því að hægt sé að miðstýra heiminum í nafni góðs málstaðar ættu að líta á veggspjaldið í New York.
Það segir allt sem segja þarf.

Þegar siðferðisboðskapurinn er keyptur

Við höldum oft að samfélagsumræða sé lifandi og sjálfsprottin. Að mótmæli, slagorð og nýjar hugmyndir spretti upp úr grasrótinni, beint frá fólkinu. Að ný „stefna“ sem fær pláss í skólum, fjölmiðlum eða kirkjum sé afrakstur hugsjónar.

En hvað ef þetta er ekki alltaf satt?

Tökum dæmið af Epískópalkirkjunni í Bandaríkjunum. Biskup Mariann Budde var gerð að hetju í fjölmiðlum þegar hún gagnrýndi Donald Trump í predikun við embættistöku hans og talaði um skyldu Bandaríkjanna til að taka á móti flóttamönnum. Anti-Trump fylkingin klappaði – „hér er rödd siðferðisins“.

En undir yfirborðinu var annað. Kirkjan hennar fékk 53 milljónir dollara úr ríkissjóði árið 2023 til að flytja inn 3.600 einstaklinga. Því fleiri sem komu, því meiri tekjur. Þetta var ekki sjálfboðaliðastarf né trúarleg fórn – heldur viðskiptamódel.

Þetta er ekki einstakt dæmi. Það lýsir mynstri sem við sjáum víða: siðferðisleg predikun er fjármögnuð, keypt og stjórnað.

NGO-kerfið og alþjóðlegir sjóðir

Stór samtök sem segjast berjast fyrir „réttlæti“ og „mannréttindum“ eru í raun háð styrkjum frá ríkjum, Sameinuðu þjóðunum, stórfyrirtækjum og milljaraðmæringum. Þau tala hátt gegn hefðbundnum gildum, á meðan þau þegja vandlega um fjármögnunina sem heldur þeim gangandi. Almenningur veit sjaldnast hver fjármagnar þetta, og það er ekki tilviljun heldur hluti af leikreglunum.

Menntakerfið

„Nýjar“ hugmyndir sem ryðja sér til rúms í skólum, kynjafræði, DEI hugmyndafræði, endalausar nýjungar í námskrám, eru sjaldnast sprottnar frá kennurum eða foreldrum. Þær koma oftar en ekki úr skýrslum sem eru styrktar af alþjóðastofnunum eða ráðgjafarfyrirtækjum sem græða á því að innleiða þær. Þannig er hugmyndafræðin ekki byggð á reynslu grasrótarinnar, heldur á reikningum sem einhverjir aðrir skrifa undir.

Fjölmiðlarnir

Við sjáum sömu slagorð endurtekin í mörgum miðlum samtímis. Þetta er ekki tilviljun heldur skipulögð fjármögnun. Í Evrópu renna milljónir evra ár hvert frá framkvæmdastjórn ESB til fjölmiðla sem eiga að „auka traust á Evrópusambandinu“. Í Bandaríkjunum er sama mynstur: „fact-checking“ verkefni fjármögnuð af stóru tæknifyrirtækjunum, sem ákveða óbeint hvað megi telja satt og hvað ekki. Þannig verða fjölmiðlar ekki rödd fólksins, heldur hátalarar þeirra sem borga.

Þannig er það ekki endilega vilji fólksins sem hljómar í umræðunni, heldur skipulögð fjármögnunaráætlun, teiknuð upp á skrifstofu embættismanna eða stórfyrirtækja sem hafa ekki lýðræðislegt umboð frá almenningi.

Það er gríðarlegur peningur í sundrungum og átökum. Því meira sem samfélagið klofnar, því auðveldara er að réttlæta nýja styrki, meiri fjárframlög og meiri völd fyrir þá sem „leysa vandann“.

Kjarninn

Við erum blekkt til að halda að slagorð séu rödd fólksins. En alltof oft eru þau skrifuð í styrkbeiðni eða samningsskjali.

Sama hvort það heitir „mannúð“, „réttlæti“ eða „ný stefna“, ef við fylgjum peningnum sjáum við að markmiðið er ekki kærleikur né sannleikur. Það eru peningar og völd.

Og eins og dæmið með biskupinn sýnir svo skýrt:
Predikun á stólnum – dollarar í vasann.

Næst þegar þú sérð nýtt slagorð, nýja stefnu eða siðferðislega predikun sem „öllum ber að fylgja“ – ekki segja strax að þetta hljómi fallega eða göfugt. Spyrðu: hver borgar, og hver græðir?
Því líkurnar eru miklar á að það sem virðist vera rödd fólksins sé í raun rödd fjármagnsins.

Bishop Mariann Edgar Budde makes plea with Trump - video