Náttúruvernd eða valdbeiting?

Við fáum í fréttum:

"Við höfum aðeins 5 til 10 ár." "Ef við gerum ekkert núna, þá verður jörðin óbyggileg." "Þetta er stærsta ógn sem mannkynið hefur staðið frammi fyrir."

Við höfum heyrt þetta áður. Og aftur. Og aftur.

Í meira en 60 ár hefur verið lýst yfir heimsendum af ýmsum toga, loftslagsbreytingum, mengun, hækkun sjávarmáls, skógareyðingu, offjölgun mannkyns, súru regni og götum á ósonlaginu, alltaf með sama mynstri: "innan fimm til tíu ára". Og alltaf með sömu lausninni: tafarlausar aðgerðir, skattahækkanir, frelsisskerðing og aukin miðstýring.

En eitt er merkilegt: Aldrei gengur þetta eftir.

Náttúuruvá sem stjórntæki

Síðustu áratugir sýna mynstur: (vandamál) eru mögnuð upp og notuð til að réttlæta vaxandi miðstýringu. Dæmin tala sínu máli:

Ísöldin kemur!

Á áttunda áratugnum birtu tímarit eins og Time og Newsweek forsíður með jöklum sem runnu yfir Manhattan. Loftslag var að kólna, og ný ísöld sögð yfirvofandi.

Tónninn var skýr: Við verðum að grípa inn í, takmarka iðnað, minnka orkunotkun, áður en allt frýs.

Og hvað gerðist svo? Engin ísöld skall á. Engar borgir fóru undir jökla. En almennir borgarar voru hræddir til hlýðni, fjölmiðlar mögnuðu hræðsluna og stjórnvöld nýttu tilefnið til að kynna nýjar aðgerðir. Hræðslan fjaraði út án þess að spáin rættist, og umræðan færðist hljóðlega yfir á næstu ógn.

Heimurinn fer undir vatn

Á tíunda áratugnum og upp úr aldamótum snérist spáin við: Nú var jörðin að hitna, jöklar að bráðna og stórborgir að hverfa í sjóinn.

Al Gore sagði árið 2006 að við hefðum tíu ár til að bjarga heiminum. Þeim tíu árum lauk 2016. Borgirnar standa enn.

Þrátt fyrir að spárnar rættust ekki, fengu þær sífellt meiri hljómgrunn í fjölmiðlum og stjórnkerfi. Myndir af flóðum, loftmyndir af ísjökum og dramatísk myndbönd voru endurtekin dag eftir dag. Skólar stóðu fyrir hræðsluáróðri fyrir nemendur, þar sem þau voru látin horfa á myndbönd af bráðnandi jöklum og drukknandi dýrum. Fréttastofur fluttu hverja hitabylgjuna sem „merki um endalokin“, oft með dramatískum myndskreytingum og vísindamönnum í beinni að tala um hættuna. Stjórnmálamenn notuðu tækifærið til að leggja fram ný lög, reglugerðir, skattkerfi og eftirlitsúrræði sem stýrðu daglegri hegðun fólks, allt í nafni plánetunnar.

Óttinn varð gagnlegur: hann samræmdi hugmyndir, þaggaði gagnrýni og ýtti undir samþykki. Hann gerði það sem rökræður áttu að gera: sannfæra fólk, en með tilfinningum í stað rökum.

Og hvað gerðist svo? Engin lönd eða borgir fóru undir vatn. Hræðslan fjaraði út án þess að spáin rættist. En myndirnar lifðu áfram, löggjöfin sat eftir, og fólk hafði lært lexíuna: ekki spyrja, bara hlýða. Mynstrið hélt áfram: ógn, viðbrögð, stjórn, og síðan þögn.

Súrt regn

Skógar áttu að hverfa, vötn að verða eitruð. Raunverulegur vandi, sem var leystur með tækni og staðbundnum aðgerðum. En áður en lausnin kom, var almenningur skelfdur með myndum af skógarbruna, brúnu regni og brennandi húsum. Fjölmiðlar endurtóku spár um hrun vistkerfa, stjórnvöld héldu blaðamannafundi og kröfðust skyndiaðgerða. Þó engin skattheimta eða eftirlitskerfi hafi verið sett á, var þetta mikilvægt próf í að virkja ótta sem stjórntæki, og æfing í samstillingu valds og miðla.

Og hvað gerðist svo? Loftið varð hreinna, regnið minna súrt, en á meðan á stóð voru borgarar skelfdir með dökkum fréttum, dramatískum myndum og endurteknum spám um vistkerfashrun. Þeir voru hvattir til að samþykkja neyðarástand, þó lausnin hafi síðar reynst einföld, tæknileg og staðbundin, framkvæmd af sérfræðingum. En óttinn hafði skilað sínu: almennir borgarar höfðu lært að hlýða og forðast spurningar. Æfingin í samstillingu valds og miðla hafði heppnast.

Ósonlagið

Gat í ósonlaginu olli áhyggjum, (réttilega). Alþjóðlegt samkomulag bannaði CFC-efni og ósonlagið er að jafna sig núna. En áður en lausnin kom, birtu fjölmiðlar myndir af eyðileggingu húðfrumna, húðkrabbameini á börnum og sólargeislum sem bræddu allt sem fyrir varð. Valdhafar lýstu yfir neyðarástandi og beittu dramatískri orðræðu um „vernd barna gegn ósýnilegum óvini.“ Engin skattlagning á almenning. Engar ferðatakmarkanir. En óttinn var virkjaður, og fólk hrætt aftur til hlýðni.

Og hvað gerðist svo? Vandinn minnkaði, en ekki án þess að almenningur hafi verið hræddur til hlýðni með dramatískum myndum, neyðarklippum og hrópandi fyrirsögnum. Þó lausnin hafi síðar verið tæknileg, þá hafði almenningur þegar gengist undir boðvald og viðbrögð sem áttu eftir að verða að vana. Þetta var enn eitt skrefið í að kenna fólki að samþykkja yfirvald í nafni velferðar, og próf fyrir samspil fjölmiðla, vísindaráðgjafa og stjórnvalda.

Árþúsundavandinn - árið 2000 er að ganga í garð

Tæknilegt vandamál var gert að heimsendi. Flugvélar áttu að hrapa, bankar að lokast. Fjölmiðlar sýndu sviðsmyndir af rafmagnslausum sjúkrahúsum og hrapandi flugvélum. Opinberir aðilar sendu frá sér viðvaranir og öryggisleiðbeiningar í massavís, og fólk var hvatt til að búa sig undir verstu mögulega atburðarás. Valdið talaði með einni röddu, og hræddi fólk til undirgefni. Að lokum gerðist ekkert. En þetta var enn einn nytsamlega æfingin í að kalla fram hlýðni og próf á hversu hratt hægt væri að virkja óttann til að samhæfa viðbrögð almennings.

Og hvað gerðist svo? Kerfin héldu áfram að virka, og þeir sem höfðu grætt á óttanum sneru sér að næstu spá. Það kom engin endurskoðun, engin afsökun. Bara ný bylgja óvissu, ný skilaboð: „trúðu, og ekki segja neitt.“

Loftslagsvandinn – tæki til stjórnunar

Þessi hræðsluáróður er sá sem mest fer fyrir í dag, en samt er umræðan ótrúlega þröng. Hún horfir aðeins örfá ár aftur í tímann og metur breytingar út frá áratugum, jafnvel bara nokkrum árum. En ef við lítum lengra – hvað þá??

Á 15. öld var hlýnun á norðurhveli meiri en víða í dag, samkvæmt rannsóknum á jökulkjörnum og trjáhringjum (sjá t.d. Ljungqvist, 2010). Á 10.–13. öld ríkti svokölluð „miðaldahlýnun“ (Medieval Warm Period), þar sem vínrækt þreifst á Suður-Englandi, korn var ræktað á Grænlandi og gróðurbeltið náði norðar en í dag (Lamb, 1965; Grove & Switsur, 1994). Á 17. öld tók við „litla ísöldin“ (Little Ice Age), sem einkenndist af köldum vetrum, skemmdum uppskerum og tíðum harðindum víða um Evrópu, með tilheyrandi mannfalli (Fagan, 2000).

Í stað þess að skoða þetta í víðu sögulegu samhengi, er almenningi sagt að hver veðuratburður staðfesti heimsenda. Hvert flóð, hver hitabylgja og hver stormur er tengdur „loftslagsbreytingum af mannavöldum“, og notaður til að undirstrika nauðsyn tafarlausra aðgerða. Það er eins og hlýnun loftslagsins sé orðin orsök alls veðurs, allrar váar og allra náttúruhamfara, og þar með réttlæting fyrir endalausum stjórnunaraðgerðum. Sagan segir annað. Loftslag breytist, og það hefur alltaf gert það. Spurningin er hvort lausnir samtímans séu skynsamar, eða einfaldlega nýtt tækifæri til að stýra hegðun fólks í nafni óttans. Því aldrei hefur jafnmikil samþjöppun valds og dreifing ótta gengið í takt og í loftslagsmálum nútímans. Hræðslan hefur orðið til þess að fólk samþykkir reglur sem það hefði aldrei fallist á við röklega umræðu. Lausnirnar hafa ítrekað verið notaðar til að réttlæta mörg öflugustu stjórnunartæki samtímans:

• Kolefnisskattar
• Ferðatakmarkanir
• Matvælaskömmtun
• Orkueftirlit
• Kolefnisapp sem fylgist með hegðun

Engin af þessum aðgerðum hefur stöðvað hlýnun. En spyrja má: er hlýnun sjálfkrafa slæm? Sögulega hefur mannlíf þrifist á hlýindaskeiðum, með meiri uppskeru, minni vetrahörku og færri hungursneyðum. Hlýnun getur haft neikvæð áhrif á ákveðin svæði, en hún ber einnig með sér tækifæri sem lítið er rætt um opinberlega.

Aukið magn CO2 í andrúmslofti hefur sýnt fram á jákvæð áhrif í formi örvunar ljóstillífunar, aukins gróðurvaxtar og meiri uppskeru, sérstaklega á þurrum og jaðarsvæðum. Þetta er kallað „CO2 fertilization effect“. Jafnframt sýna rannsóknir að mannkynið hefur dafnað betur á hlýjum tímabilum en köldum. Þetta þýðir ekki að áhættan sé engin, en hún er flóknari og fjölbreyttari en einhliða myndin sem er dregin upp.

Í stað þess að meta bæði hættur og möguleika, er hlýnun sett fram sem algild vá sem réttlætir miðstýringar og inngrip. Þær hafa ekki einungis breytt umræðunni, heldur hvernig stjórnvaldið hefur umsjá með þér.

Og þó – aldrei gengur spáin eftir

Spáin segir alltaf: "Við höfum fimm til tíu ár." Svo líða fimm ár, tíu ár. Ekkert stórt gerist. Engar borgir hverfa í sjóinn, engar þjóðir þurrkast út. En í stað þess að líta um öxl og meta hvað fór úrskeiðis, kemur ný spá. Með nýju tímamarki. Nýju skattkerfi. Nýjum boðum og bönnum.

Með aðstoð fjölmiðla og „vísindasamstöðu“ er hræðslan endurnýjuð, og almenningur látinn bera ábyrgð. Þeir sem spyrja eru kallaðir afneitendur, óábyrgir eða jafnvel hættulegir. Fólk er hvatt til að skammast sín fyrir að spyrja og kennt að þögn sé dyggð.

Aldrei afsökun. Aldrei viðurkenning á mistökum. Aldrei hlé á hræðslunni, því hún þjónar tilgangi: að viðhalda stjórn og undirgefni.

Heimildaskrá:

• Ljungqvist, F. C. (2010). A new reconstruction of temperature variability in the extra-tropical Northern Hemisphere during the last two millennia. Geografiska Annaler: Series A, Physical Geography, 92(3), 339–351.

• Lamb, H. H. (1965). The early Medieval warm epoch and its sequel. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 1, 13–37.

• Grove, J. M., & Switsur, R. (1994). Glacial geological evidence for the medieval warm period. Climatic Change, 26(2–3), 143–169.

• Fagan, B. (2000). The Little Ice Age: How Climate Made History 1300–1850. Basic Books.

 

1984 var viðvörun – ekki leiðarvísir

Fleiri og fleiri vísa í bókina 1984 eftir Orwell og sjá í henni skýra samlíkingu við samtímann, en fæstir átta sig á því að hann var ekki að spá fyrir um framtíðina. Hann varar við þeirri þróun sem á sér stað nú þegar: Þar sem orð fá nýja merkingu, sannleikur er ákveðinn ofan frá, og frelsið hverfur, ekki með byltingu, heldur í hljóði.

Og við sjáum þetta í dag, ekki í einræðisríkjum, heldur á Vesturlöndum, þar sem fólkið horfir aðgerðalaust á, stundum í meðvirkni, stundum í vanþekkingu, en sjaldan með upplýstu samþykki.

Lýðræðishalli og yfirþjóðleg valdataka

Í dag hefur ESB þróast úr efnahagssamstarfi í pólitískt kerfi sem grefur markvisst undan þjóðríkjum og lýðræði. Íslendingar verða fyrir áhrifum af þessu í gegnum orkupakka, reglur ACER og Bókun 35, þar sem evrópsk lög fá forgang fram yfir íslensk, jafnvel stjórnarskrá Íslands.

Stjórnvöld fá áminningar og þrýsting frá stofnunum eins og ESA þegar þau fara ekki eftir hinum nýju viðmiðum. Við sáum þetta í Landsréttarmálinu. Samhliða er gagnrýni á þróunina brennimerkt sem afturhald eða öfgar.

Þegar þjóðernissinnar sækja í sig veðrið, eins og í Rúmeníu eða með AfD í Þýskalandi, grípa yfirvöld til þess að stimpla þá sem ógn við lýðræði, þrátt fyrir lýðræðislegan stuðning. Þetta er ekki lengur samstarf, heldur hugmyndafræðileg mótun valds sem byggist á samræmingu, stöðugleika og baráttu gegn „hatursorðræðu“ – en í reynd felur í sér þöggun á skoðunum sem ganga gegn ráðandi hugmyndafræði.

WHO, heimsfaraldur og samningsbundið valdaleysi

Í dag stendur lítil þjóð eins og Ísland frammi fyrir nýrri heilbrigðisstefnu á grundvelli samninga sem WHO undirbýr, þar á meðal svokallað "Pandemic Agreement" sem áætlað er að undirrita í ár. Ef hann verður samþykktur, fær WHO beina heimild til að skilgreina hvað telst heimsfaraldur, mæla fyrir um inngrip, og jafnvel hafa áhrif á innlendar takmarkanir á ferðafrelsi og skyldur ríkja til að innleiða t.d. stafræna vottun.

Í stað lýðræðislegs samtals um heilbrigðisstefnu, verður til yfirstjórn frá stofnun sem enginn kýs, og sem er fjármögnuð að stórum hluta af einkaaðilum eins og Bill & Melinda Gates Foundation og stærstu lyfjafyrirtækjum heims.

Sá sem þorir að trufla leikinn

Það er kaldhæðni samtímans að sá sem þorir að stíga fram og mótmæla þessari þróun, er sá sem fjölmiðlar, valdakerfið og Íslendingar fordæma harðast: Donald J. Trump.

Hann dró Bandaríkin úr WHO. Hann hafnar þátttöku í alþjóðlegum samningum sem ganga gegn hagsmunum Bandaríkjanna. Hann gagnrýnir opinberlega World Economic Forum og vekur athygli á því hvernig Davos- og ESB Elítur móta heiminn að eigin höfði, án samþykkis fólksins.

Hann talar fyrir vernd landamæra, endurheimt verksmiðja, þjóðlegri menningu, kristnum gildum, fjölskyldu og frelsi einstaklingsins. Hann hafnar hugmyndinni um að þjóðir eigi að lúta „global governance“.

Fyrir þetta er hann kallaður fasisti. Einræðisherra. Lýðræðisógn.

Á sama tíma og hann er sakaður um að taka lýðræðið af fólki, fylgir sjaldnast rökstuðningur – aðeins frasar og viðtekin ímynd. Þegar spurt er hvernig hann geri það, kemur lítið annað fram en tilfinningalegar ásakanir og tilbúnar fyrirsagnir. Um leið starfar kerfið sjálft markvisst að því að færa völdin frá almenningi til yfirþjóðlegra stofnana sem enginn kýs.

Þetta birtist skýrt í Evrópu: í lýðheilsustefnu heimsfaraldursins, samræmdum fjölmiðlaflutningi og regluverki sem teygir sig inn í íslenska lagasetningu. Samt sem áður sjá Íslendingar, líkt og margir Evrópubúar, aðeins fyrirsagnirnar: „Trump er hættulegur.“ Þeir samþykkja ímyndina – og á meðan styrkir kerfið vald sitt með ESB-samræmingum, WHO-samningum, orkupökkum og hugmyndafræðilegri miðstýringu.

En hverjir taka raunverulega lýðræðið af fólki?

Við verðum að spyrja: hverjir færa raunveruleg lýðræðisleg völd frá almenningi? Þeir sem kalla sig verndara frelsis, en styrkja stofnanakerfi án lýðræðislegs umboðs? Þeir sem segjast berjast gegn öfgum, en stimpla alla gagnrýni sem hatursáróður?

Við þurfum að hætta að horfa á einstaklinga og beina athyglinni að kerfinu sjálfu. Það eru ekki endilega háværir leiðtogar sem ógna frelsinu, heldur þöglir samningar, samræmdur fjölmiðlaflutningur og kerfisbundin mótun á hugsun, máli og menningu.

Frelsið glatast ekki vegna eins manns. Það glatast þegar fólk hættir að spyrja hver stjórnar – og samþykkir að aðrir hugsi fyrir sig.

Lokaorð: Verðum við ekki að vakna?

Á Íslandi sjáum við þessa þróun birtast í smáum skrefum:

• ESB-innleiðingar sem afsakaðar eru sem „tæknileg aðlögun“, en fela í sér raunverulegt framsal valds
• Miðstýring hugmynda sem snúa að loftslagsmálum og menntastefnu sem eru mótaðar utan lýðræðislegs ramma
• Vaxandi ritskoðun og sjálfsritskoðun í nafni fjölbreytileika og umburðarlyndis
• Hræðsluáróður sem dregur úr mótmælum og úthýsir óhefðbundnum skoðunum
• Tjáningarfrelsi sem sett er í skilyrðisbundinn ramma og háð samræmdri túlkun

Við verðum vitni að samfélagi þar sem fólk dregur sig í hlé, talar í hálfum orðum og lærir að þegja, ekki vegna laga, heldur vegna félagslegs- og hugmyndafræðilegs þrýstings.

Þannig hverfur frelsið – ekki með hvelli, heldur í þögninni.

Orwell skrifaði ekki 1984 sem handbók fyrir framtíðina.
Hann skrifaði hana sem viðvörun.

Ef við opnum ekki augun núna – vöknum við síðar í heimi þar sem við segjum með tómu brosi:

„Við höfum alltaf verið án frelsis.“

Allar fréttir neikvæðar, tilviljun eða áróður?

Hvernig hlutdræg umfjöllun í amerískum fjölmiðlum á Trump flæðir óritskoðuð til Íslands

Opnaðu hvaða íslenska fréttamiðil sem er og lestu frétt um Donald Trump. Orðin eru þau sömu: „ósannindi“, „vald“, „lagalegt stjórnleysi“, „ógn“, „hatur“. Þetta eru ekki bara staðreyndir – þetta er tónn. Og hann er alltaf sá sami.
En ef Trump er svona ótrúlega slæmur og vondur – af hverju kaus meiri en helmingur kjósenda hann aftur?

Svarið við þeirri spurningu finnum við ekki í fréttunum. Því markmið þeirra virðist ekki vera að úskýra – heldur að mála mynd.

 

Mælanleg skekkja – og hún endurtekur sig

Greining Harvard Kennedy School á fyrstu 100 dögum forsetatíðar Trump árið 2017 sýndi að 93% umfjöllunar á CNN og NBC var neikvæð. CBS, New York Times og Washington Post voru á svipuðum slóðum.
Árið 2025, þegar hann sneri aftur í framboð, greindi Media Research Center að 92% fréttanna um hann væru neikvæðar – þrátt fyrir að hann mældist með allt að 53% fylgi.

Þetta er ekki hlutlaus blaðamennska. Þetta er markviss mótun ímyndar: Trump má ekki vera rödd í umræðunni – hann verður að vera hættan sjálf.

 

Hvers vegna er þetta svona?

• Blaðamenn deila sömu heimsmynd – og eru flestir Demókratar. Yfir 90% bandarískra blaðamanna kusu Hillary Clinton árið 2016 og stór hluti þeirra styður Demókrataflokkinn opinberlega.

• Trump gagnrýnir kerfið sem þeir tilheyra. Hann efast um hlutleysi fjölmiðla, gagnrýnir dómstóla og skorar á valdastofnanir. Fjölmiðlarnir svara ekki með yfirveguðum greiningum, heldur með varnaviðbragði og stöðugðri neikvæðri umfjöllun.

• Neikvæðni selur. Trump vekur viðbrögð, skapar drama og tryggir smelli. Fjölmiðlar vita að fyrirsagnir um hann virka, sérstaklega ef hann er sýndur sem hættulegur. Þess vegna er hann stöðugt í skotlínunni – ekki vegna þess sem hann gerir, heldur vegna þess að hann ógnar pólitískri heimsmynd sem fjölmiðlarnir sjálfir aðhyllast.

• Fjölmiðlar og stórfyrirtæki fara saman. Helstu fjölmiðlar í Ameríku eru í eigu Disney, Warner og Comcast – risar sem byggja afkomu sína á póltískum stöðugleika, viðskiptahagsmunum og alþjóðastefnu. Trump ógnar þessu með þjóðernisstefnu, tollum og gagnrýni á alþjóðakerfið. Þeir svara ekki með hlutlausri umfjöllun, heldur með pólitískri varnarstöðu. Þetta snýst ekki bara um fréttir. Þetta snýst um völd, áhrif og viðskipti.

 

Ísland tekur þetta þátt í leiknum

Ísland hefur ekki eigin utanríkisfréttamiðlun. Flestar erlendar fréttir koma beint frá CNN, BBC, Guardian, og Politico. Þegar íslenskir miðlar birta þeirra efni, taka þeir ekki aðeins þýðingu, heldur heimsmynd fjölmiðla sem að miklu leyti endurspegla sjónarmið Demókrataflokksins.

Engin gagnrýnin greining. Engin spurning um af hverju tugir milljóna Bandaríkjamanna hafna gamla valdakerfinu – sem, þótt það hafi ekki alltaf verið í höndum Demókrata í Hvíta húsinu, hefur engu að síður verið mótað af heimsmynd þeirra í menningu, stofnunum og fjölmiðlum síðustu áratugi, og þá sérstaklega á undanförnum árum.

 

Þetta er ekki samsæri – þetta er kerfi

Þetta er ekki vegna leynifunda. Þetta gerist því flestir sem vinna við fréttir deila sömu hugmyndum, sama tungumáli og sama ótta við breytingar. Þá verður framsetningin einsleit – ekki með illvilja, heldur vegna sama hugarfars.

Og þegar einhver – eins og Trump – ógnar þessu kerfi, fær hann ekki umfjöllun. Hann fær árásir.

Frá virðingu til útskúfunar

Það er kaldhæðnislegt að áður en hann varð pólitísk ógn, var Donald Trump vinsæll meðal margra Demókrata. Hann studdi flokkinn fjárhagslega, var í góðu sambandi við Clinton-fjölskylduna og naut jákvæðrar umfjöllunar í fjölmiðlum. En þegar hann skoraði á kerfið og tilkynnti framboð sitt sem Repúblikani með slagorðinu „Make America Great Again“, breyttist allt. Sama fólk og áður hrósaði honum, stillti honum nú upp sem ógn við siðferði, samfélagslega sátt og sjálfa stjórnarskrána, og fjölmiðlar fylgdu eftir með einhliða andstöðu. Viðhorfið breyttist ekki vegna þess að Trump breyttist, heldur vegna þess að hann skoraði á kerfið sem áður fagnaði honum.

 

Lokaspurningin er einföld:

Ef allar fréttir segja þér nákvæmlega það sama af Trump – með sömu orðum, sömu neikvæðni og sömu túlkun – ertu þá að fá réttar upplýsingar? Eða bara samþykkta áróðurssögu?

Réttlæti með grímu og stein í hendi

Þegar það eru ekki aðgerðir, heldur afstaða þín sem ræður hvort þú kallast öfgamaður.

Það er alltaf talað um „öfga hægri“. Fjölmiðlar, stjórnmálamenn og alþjóðleg samtök endurtaka þann boðskap á hverjum degi:

• „Hægripopúlismi ógnar lýðræðinu“,
• „þjóðernishyggja er á uppleið“,
• „hatursfull orðræða breiðist út“.

En á sama tíma, þegar mótmæli breytast í óeirðir, eignaspjöll og líkamlegt ofbeldi, þá hljómar annar tónn. Svo fremi sem mótmælendurnir koma úr réttum hugmyndalegum áttum.

Los Angeles – júní 2025

Þúsundir mótmælenda, allir grímuklæddir, ráðast á ICE-skrifstofur og lögreglustöðvar.
Rúður eru brotnar, kveikt í bílum, lögreglan grýtt með múrsteinum og skvett yfir hana málningu.

Þetta eru ekki friðsamir mótmælendur - þetta eru markvissar árásir á lög og reglu.

Samt draga ríkjandi fjölmiðlar úr alvörunni:

• Þetta eru „aktívistar“, ekki öfgafólk.
• Þetta eru „mótmæli gegn óréttlæti“, ekki innlend öryggisógn.

Öryggi borgaranna skiptir engu – því ofbeldi og skemmdaverk er réttlætanlegt ef pólitíska línan er sú rétta.

Minnesota – sumarið 2020

Eftir dauða George Floyd brutust út mótmæli í Minneapolis og víðar, sem sum hver breyttust í umfangsmiklar óeirðir.

Milljarðatjón varð, tugir bygginga brunnu, tugir létust á landsvísu.

En samt fékk engin af þessum hreyfingum stimpilinn „öfga vinstri“.

Í stað þess var meginumræðan:
„Reiði þeirra er talin skiljanleg. Skylda okkar er að hlusta, ekki að spyrja – heldur fagna.“

Evrópa – Calais, París, Berlín

Í Frakklandi hafa aktivistar tengdir No Borders hreyfingunni sprengt járnbrautarteina, ráðist á lögreglu og aðstoðað við ólöglega för yfir landamæri.
Í Þýskalandi hafa grímuklæddir hópar ráðist á heimili embættismanna sem studdu brottvísanir.

Samt helst opinber orðræða sú sama:
„Mótmælendur“, „samstaða með flóttafólki“, „mannréttindasinnar“.

Og hvað þegar skotmarkið er rétta fólkið?

Þegar Tesla-umboð og bílar eru skemmd – í nafni „andstöðu við vald“ – þá er ekki spurt neinna spurninga.
Elon Musk, sem áður var hylltur af vinstrinu fyrir að bjarga plánetunni, varð að pólitískum óvini eftir að hann lýsti yfir stuðningi við Trump og tjáningarfrelsi.

Þegar rétt afstaða hverfur, hverfur líka vernd orðræðunnar, og eignir hans verða lögmæt skotmörk.

Hvar er öfgastimpillinn?

Hvers vegna fær einstaklingur sem krefst laga og reglu, þjóðaröryggis og sjálfsákvörðunar strax stimpilinn „öfga hægri“,
á meðan hópar sem ráðast á lögreglu, krefjast endaloka þjóðríkisins, fremja skemmdaverk og vilja afnema ríkisfang – eru ekki kallaðir öfgavinstri?

Svarið er einfalt:
Þetta snýst ekki um aðgerðir.
Þetta snýst um afstöðu.

Ef þú raular með hávaðasamasta kórnum – þá sleppurðu við stimplun.
Þú mátt ráðast á eignir, stofnanir, brjóta lög – og samt ert þú „réttláttur“.

En ef þú mótmælir þessari þróun, jafnvel með penna, rökum og í friði, þá kemur stimpillinn hratt:
Öfgamaður. Hættulegur. Popúlisti.

Tvískinnungur sem grefur undan trausti

Þessi tvöfeldni, sú hugmynd að sumir megi allt vegna rétts „væntanlegs siðferðis“ – eyðir trausti.
Hún er hættuleg, ekki vegna fólksins sem mótmælir – heldur vegna kerfisins sem afnemur gagnrýna hugsun og límir stimpla eftir hentugleika.

Sannir öfgamenn eru ekki bara á hægri eða vinstri vængnum.
Þeir finnast þar sem fólk trúir því að það sé æðra lögunum, vegna eigin sannfæringar.

Í nafni reiðinnar má allt. Öryggi, eignir, lög og reglu má víkja - svo lengi sem „siðferðið“ og „afstaðan“ er rétt.
En þetta snýst ekki um reiði.
Þetta snýst um vald.
Um að skapa kaós, hrista í stoðum samfélagsins – og kalla það réttlæti.

Þegar þeir banka upp á – og trúa því að þeir séu að verja lýðræðið

Klukkan er 06:12 að morgni.
Grár bíll leggur hljóðlega í stæði fyrir utan blokk í þýsku úthverfi.
Tveir lögreglumenn stíga út. Þeir segja ekkert. Kinka kolli.
Þeir eru ekki að elta morðingja. Ekki barnaníðing.

Þeir ganga upp stigaganginn.
Banka.
Maður opnar. Hálfsofandi. Ruglaður.

Þeir útskýra:
Orðin sem hann setti á Facebook voru móðgandi – að sögn annars.

Tölvan verður tekin. Síminn líka.
Það þarf að skoða samskiptin.

Þetta er ekki hefnd. Ekki hótun.
Þetta er framkvæmd laga.
Skyldurík krafa.
Í þágu lýðræðisins.

Lögreglan trúir því að hún sé að verja samfélagið gegn hættu.
Að hún sé í liði með réttlæti og góðmennsku.
Eða hvað?

Á skrifstofu saksóknara ríkir yfirvegun

Skjöl eru undirrituð.
Dómsúrskurðir prentaðir út.
Það er rólegt á ganginum.
Enginn öskrar. Enginn mótmælir.

Þetta er hluti af kerfinu.
Af daglegu verklagi.
Þegar orð verða tilefni að rannsókn.

Ríkissaksóknarinn segir við fréttamann 60 Minutes:

„You are allowed to speak. But there are limits.“

Hann segir það ekki í reiði.
Ekki með hótun.
Heldur eins og læknir sem greinir sjúkdóm:
Þetta eru lögin. Þetta er ramminn. Þetta er nauðsynlegt.

Í Þýskalandi eru orð ekki hlutlaus.
Þau geta sært.
Hvatt til haturs.
Verið undanfari glæps.

Þess vegna þurfa þau mörk. Reglur. Mat.

Og embættismaðurinn trúir því –
af heilum hug –
að með því að afmarka frelsið
sé hann að verja það.

Eða…
Er hann einfaldlega að hlýða skipunum?
Framkvæma það sem valdið krefst?
Koma í veg fyrir að einhver segi „ranga“ hluti –
svo friður haldist í skjalageymslunum?

Þetta er kallað lýðræði.

En þetta minnir sífellt meira á vald. Á eftirlit.

Því það eru ekki milljónir sem krefjast aðgerða.
Ekki tugir þúsunda sem kalla eftir rannsókn á móðgunum.

Þetta eru fáeinar stofnanir.
Fáeinir embættismenn.
Og þau hafa vald.

Vald til að ákveða hvaða orð eru móðgandi.
Vald til að túlka kaldhæðni sem ásetning, hatur.
Vald til að segja að Facebook-póstur ógni almannahagsmunum.

Vald til að senda lögreglu.
Ekki vegna ofbeldis – heldur vegna skoðana.

Ekkert breyttist í einni nótt.

En nú þorir enginn að tala.

Við sjáum það ekki alltaf strax.
Það byrjar hægt.
Með góðum ásetningi.
Vernd gegn hatri.
Friður í samfélaginu.
Virðing.

En svo kemur skref tvö.
Og þrjú.
Og fjögur.

Þangað til einn daginn bankar það á dyrnar –
klukkan sex að morgni –
og þú stendur andspænis valdi sem er sannfært um að það sé að gera rétt.

Ekki af illvilja.
Heldur af siðferðislegri trú.

Því til að búa til kúgun
þarf ekki illmenni.
Þú þarft bara fólk
sem trúir því að það sé að vernda eitthvað ósýnilegt.

Sjáðu fréttaskýringuna frá 60 Minutes sjálf/ur:
 Policing the internet in Germany – 60 Minutes

Og spurðu þig svo:
Hvað þarf ég að segja – til að þeir banki upp á hjá mér?

Samfélagssáttmáli án samráðs

(Pistill 7 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um) Við höfum lært að samfélagssáttmáli sé grunnstoð lýðræðis: að við, borgararnir, gefum frá okkur hluta af frelsi okkar í skiptum fyrir öryggi, reglur og sameiginleg gildi. En hvað ef þessi sáttmáli er ekki lengur reistur á samstöðu, heldur þrýstur í gegn, án okkar samþykkis, án umræðu, án þess að við fáum að segja neitt?

Í pistlum mínum um tjáningarfrelsi hef ég fjallað um dómsmál gegn skoðunum, ritskoðun í skjóli öryggis, og hvernig fólk er smám saman neytt til að þegja. Nú vil ég beina kastljósinu að stærra og dýpra vandamáli: hvernig sjálfur grunnurinn að samfélaginu okkar, sáttmálinn milli okkar og valdsins, hefur verið endurskilgreindur ofan frá, án samtals, án gagnrýni, án samþykkis, án lýðræðis.

Frá samstöðu til hlýðni

Í stað þess að byggja á frjálsri samstöðu er verið að móta samfélagið eftir hugmyndum sem fólkið velur ekki sjálft. Gildi, siðferði og reglur eru nú rammaðar inn af yfirþjóðlegum stofnunum, stórfyrirtækjum og hugmyndafræðilegum þrýstihópum. Það er ekki lengur spurt: Hvað vill almenningur? Heldur: Hvernig fáum við almenning til að samþykkja það sem við teljum rétt?

Þannig verður „samfélagssáttmálinn“ að samfélagsskyldu - og sá sem efast er talinn ógn.

Dæmin eru mörg:

• ESG-stefna, sem ýtir undir að fyrirtæki fari að fylgja pólitískum viðmiðum í stað markaðarins.
• Heimsmarkmið SÞ og hugmyndafræði WEF, þar sem framtíðarsýn er sett fram fyrir heiminn, án þess að nokkur hafi kosið hana.
• Skólakerfi sem kennir börnum að tiltekin viðhorf séu „rétt“ – og önnur hættuleg.
• COVID-aðgerðir sem brutu gegn frelsi fólks í nafni almannaheilla – án umræðu, án gagnrýni

Það er sama hvort þú ert sammála markmiðunum eða ekki, spurningin er: Er þetta samþykkt af fólkinu, eða þrýst inn með valdi?

Þöggun sem siðferðislegt skilyrði

Tjáningarfrelsi þýðir að við meigum efast. Ríkið má ekki ákveða hvað er satt, rétt eða gott. En í dag er verið að segja okkur:

• Ef þú efast, ertu óupplýstur.
• Ef þú spyrð, ertu hættulegur.
• Ef þú gagnrýnir, ertu vondur.

Þetta er ekki lengur lýðræðisleg umræða. Þetta er andleg undirgefni, falin á bak við fögur orð og félagslegan þrýsting. Við eigum að samþykkja – en ekki skilja. Trúa – en ekki spyrja. Hlýða – en ekki hugsa.

Ertu þátttakandi – eða þegn?

Við verðum að spyrja okkur: Eru borgararnir enn þátttakendur í samfélagssáttmálanum? Eða eru þeir orðnir þegnar í kerfi þar sem þeir mega aðeins „samþykkja rétt“?

• Sáttmáli án samráðs er ekki sáttmáli.
• Þögn af ótta er ekki samstaða.
• Hlýðni af þrýstingi er ekki siðferði.

Lokaorð

Það er kominn tími til að rifja upp að lýðræði snýst ekki bara um atkvæðagreiðslu, heldur samfélag sem ræðir, efast og mótar sig sjálft. Ef við gefum það frá okkur, þá er ekkert eftir nema hlýðni án merkingar.

Skylda okkar við næstu kynslóð er ekki að skapa þægilegt samfélag, heldur frjálst — þar sem fólk má hugsa, spyrja og standa með sjálfu sér.

Þegar Evrópusambandið refsar eigin borgurum fyrir skoðanir

(Pistill 6 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um) Í maí 2025 tók Evrópusambandið fordæmalaust skref. Í fyrsta sinn í sögu sambandsins voru einstaklingar, þar á meðal eigin ríkisborgarar, settir á refsiaðgerðarlista, ekki fyrir glæpi eða ofbeldi, heldur fyrir skoðanir.

Á listann voru meðal annars þrír fjölmiðlamenn: Thomas Röpper og Alina Lipp, þýskir ríkisborgarar, og Hussein Dogru, fjölmiðlamaður af tyrkneskum uppruna sem starfar í Evrópu. Sameiginlegt með þeim öllum er að þau hafa gagnrýnt stefnu Vesturlanda í Úkraínustríðinu, tjáð sig með efasemdum um úkraínsk stjórnvöld og deilt efni sem ESB telur fela í sér „rússneskan áróður“.

Refsing án dóms

Viðurlögin voru samþykkt af ráðherraráði ESB að tillögu nýs utanríkismálastjóra, Kaju Kallas. Engin dómstólsmeðferð fór fram. Engin sönnunarfærsla. Enginn réttur til varnar. Framkvæmdavaldið ákvað og dæmdi, og útkoman var ferðabann innan ESB, frysting eigna og bann við fjárstuðningi.

Með öðrum orðum: Þeir sem veita þessum blaðamönnum fjárhagslegan stuðning, jafnvel óafvitandi, geta átt yfir höfði sér refsingu.

Hvað var sagt – og af hverju má það ekki?

Samkvæmt skjölum ESB voru þau sökuð um að „kerfisbundið miðla rangfærslum“, „grafa undan lögmæti úkraínskra stjórnvalda“ og „dreifa áróðri“. Enginn fullyrðir að öll þeirra ummæli hafi verið sönn, en síðan hvenær hefur það verið refsivert í lýðræðisríki að hafa rangt fyrir sér?

Alina Lipp hefur áður sætt rannsóknum í Þýskalandi vegna ummæla sinna og telur sjálf að hún sé ofsótt fyrir að tjá „hina hliðina“ á átökunum.

Hættulegt fordæmi

Þessi aðgerð markar hættuleg tímamót. Hún sýnir að sambandið telur sig nú hafa rétt til að skilgreina hvað sé „rétt“ túlkun á alþjóðlegum átökum, og beita refsingu gegn þeim sem víkja frá þeirri túlkun. Þetta er ekki lengur barátta gegn hatri eða ofbeldi, þetta er barátta gegn „óþægilegum skoðunum“.

Þöggun undir fána réttlætisins

Í orði kveðnu er þetta liður í að „vernda lýðræðið“. En þegar ríkisvald fer að dæma um hvað megi segja og refsa þeim sem segja eitthvað annað þá hefur lýðræðið sjálft verið svipt kjarnanum: frelsi til að tjá sig, frelsi til að efast, frelsi til að mótmæla.

Þetta skapar kælingaráhrif á fjölmiðlaumfjöllun um alla Evrópu. Skilaboðin eru skýr: Tjáðu þig rangt – og við frystum bankareikninginn þinn.

Réttarríkið hunsað

Það sem gerir þetta sérstaklega alvarlegt er að framkvæmdavaldið, sem hvorki er dómstóll né lýðræðislega kosið beint, fer nú með vald til að ákvarða sekt einstaklinga og setja viðurlög án dóms og laga. Slík framkvæmd gengur þvert á meginreglur réttarríkisins.

Hver er næstur?

Ef blaðamenn mega ekki tjá sig um stríð, má þá gagnrýna loftslagsstefnu ESB? Innflytjendamál? Efnahagsstefnu? Er næsta skref að setja aðra „óábyrga“ borgara á lista í nafni „samfélagslegs stöðugleika“?

Niðurstaða

Þegar lýðræðisríki fara að refsa borgurum sínum fyrir skoðanir sem víkja frá opinberri stefnu, þá er hættan ekki bara fólgin í því sem gerðist. Hún felst í fordæminu. Fordæminu sem opnar dyr fyrir vald sem getur, þegar því hentar, skilgreint gagnrýni sem glæp.

Evrópusambandið segist standa vörð um lýðræði og frelsi. En nú verður það að svara einni einfaldri spurningu:
Er frelsi aðeins leyfilegt þegar það er samþykkt af yfirvöldum?

Heimild:

¹ Council of the EU press release 386/25 (20. maí 2025)

 

Heimilið sem þagði - sagan af Lindu og Óskari

Linda og Óskar voru ekki þekkt fólk. Ekki hávær, ekki róttæk. Þau voru þessi týpíska fjölskylda sem gerði allt „rétt“. Greiddu skatta, ólu upp börnin af virðingu, mættu á foreldrafundi, gáfu í hjálparsjóði og reyndu alltaf að vera skilningsrík gagnvart öðrum.

Þegar ungur maður bankaði á dyrnar var strax ljóst að hann var ekki héðan. Hann var vel snyrtur, með nýjan síma í hendinni, en engan farangur. Ekki tösku, ekki bakpoka, ekkert nema slétt útlit, lokuð svipbrigði og ákveðin krafa í augnaráðinu. Hann horfði beint á þau og sagði einfaldlega:
„Ég þarf að komast inn.“

Þau voru ekki viss. Óskar tautaði: „Við eigum varla fyrir okkur sjálfum,“ og Linda dró andann djúpt. En hún hafði lesið greinar. Hún vissi hvað fólk sagði í athugasemdum. Hún hafði séð hvernig þeir sem höfðu efasemdir voru rifnir í tætlur. Sá sem lokaði dyrunum, hann var „kaldhjartaður“, „fordómafullur“, „rasisti“.

Linda fann ónotalega þögn hellast yfir.

Það þurfti bara einn vinkonuhóp á Facebook, eina athugasemd við kaffiborðið, og þú varst komin með stimpil sem fylgdi þér út lífið. Linda var ekki tilbúin í það.

Þau hleyptu honum inn. Bara tímabundið. Bara til að gera sitt.

Stuttu seinna var aftur bankað á dyrnar.

Þetta voru bræður hans. Tveir, með sömu augnaráð og hann, fámálir, en vissu nákvæmlega hvað þeir vildu. Svo kom pabbi hans, með ákveðna framkomu og símanúmer á blaði sem hann bað þau um að hringja í. Þá komu frændur hans, þrír saman, og sögðust vera hluti af fjölskyldunni. Afi hans birtist næst, þögull en með yfirbragð þess sem gerir ráð fyrir að fá þjónustu. Að lokum kom amma hans, lítil og kreppt, með tau í hárið og þögn sem sagði: „þú ætlar ekki að loka á mig.“

Linda stóð við gluggann eftir síðasta bankið og hugsaði: „Ég hef lesið um þetta.“ Hún vissi hvað þetta var. Fjölskyldusameining. Það var kallað mannúð. Þetta var það sem samfélagið kallaði „réttláta framtíð“.

En eitthvað innra með henni hvíslaði: Hvar endar þetta?

Með hverjum nýjum gesti vaknaði spurning: ætlum við að segja nei? Ætlum við að stoppa þetta? En þá komu orðin, ekki frá gestunum sjálfum, heldur frá vinum, kunningjum, samfélaginu:

„Allt fólk á rétt.“
„Umburðarlyndi kostar.“
„Við þurfum að vera betri.“
„Hugsaðu þér að þetta væri þú.“

Enginn spurði: „Hversu mikið getið þið borið?“, heldur: „Hvers vegna ætlið þið ekki að bera þetta?“

Linda eldaði og skipulagði, sveitt í eldhúsinu á meðan ókunnir menn hrópuðu til hennar frá stofunni, um hvað mátti og hvað mátti alls ekki setja í pottinn. Hún mátti ekki nota ákveðin hráefni lengur. Eldunartímar voru gagnrýndir. Diskar voru lagðir til hliðar með fyrirlitningu ef maturinn var ekki í samræmi við nýja regluna sem enginn hafði sagt upphátt en allir virtust nú fylgja.

Eldhúsið, sem áður hafði verið hjarta heimilisins, varð vettvangur áminninga og þöggunar. Það sem áður var ilmur af lambakjöti og nýbökuðu brauði, varð nú varkár tilraun til að þóknast þeim sem höfðu tekið sér pláss en ekkert þakklæti sýnt.

Linda heyrði eigin börn hvísla í svefnherberginu um að þau vildu flytja út þegar þau yrðu stór. Ekki vegna gestanna einna, heldur vegna þess að þau fundu að þau tilheyrðu ekki lengur. Heimilið hafði breyst í eitthvað sem þau þekktu ekki.

Óskar þagði meira og meira. Hann hafði verið stoltur maður, verkamaður með reisn, sem vann sína átta tíma og kom heim með hreinan svita á enninu og virðingu fyrir eigin lífi. En svo fór hann að vinna meira. Fyrst eina auka vakt í viku, svo tvær. Svo varð það helgarvinna. Á endanum var hann kominn í þrettán tíma á dag, ekki lengur bara til að standa undir eigin reikningum, heldur til að borga fyrir þessa nýju fjölskyldu, sem hafði ekki beðið um leyfi, heldur einfaldlega mætt, sest niður og sett sínar reglur.

Þegar hann kom heim var húsið ekki lengur hans. Borðstofan sem hann hafði smíðað sjálfur úr furu fyrir tuttugu árum var nú notuð af mönnum sem litu á hana eins og hún hefði alltaf verið þeirra. Enginn spurði hvernig honum liði. Enginn þakkaði fyrir sig.

Næsta dag í vinnunni, með rykið í lungunum og skurði á höndum sem ekki höfðu fengið að gróa, tók Óskar loksins til máls. Hann stóð við kaffivélina með manninum sem hafði verið besti vinur hans í áraraðir. Þeir höfðu unnið saman á verkstæðinu síðan fyrir hrun, farið í veiði saman, spilað golf, hjálpað hvor öðrum að byggja palla og lagfæra húsin.

Hann sagði það ekki hátt. Bara í hvísli, hálfpartinn eins og afsökun.
„Við getum þetta ekki lengur. Ég get þetta ekki.“

Vinnufélaginn leit frá sér, þagnaði í smástund og sagði svo, án þess að horfa beint á hann:
„Þetta hljómar dálítið hægrisinnað og fordómafullt hjá þér, ekki satt?“

Þetta var ekki sagt með illvilja, heldur með varfærni, eins og maður sem vill ekki smitast. Eins og hræðslan við að vera tengdur röngum skoðunum væri sterkari en áratugur af vináttu.

Þá vissi Óskar að hann stóð einn. Ekki af því að hann væri vondur maður. Heldur vegna þess að enginn þorði lengur að standa með þeim sem spurði:
„Hversu mikið má ætlast til af venjulegu fólki áður en það brotnar?“

Skömmin var orðin sterkari en þreytan.

Linda reyndi að leita eftir hjálp, hún sem alltaf hafði staðið með kerfinu, greitt sitt, stutt réttindabaráttur, greitt í sjóði og mætt á fundi. En kerfið hafði breyst. Forgangurinn var ekki lengur þeirra. Hann var annarra, þeirra nýkomnu, þeirra „viðkvæmu“. Hún var orðin forréttindaborgari, samkvæmt skilgreiningu sem hún hafði aldrei beðið um, þótt hún svæfi nú á gólfinu, á milli ókunnugra veggja í eigin húsi.

Þegar hún grét í símtali við félagsráðgjafa fékk hún kurteislegt svar:
„Við verðum að forgangsraða með mannúð og umburðarlyndi að leiðarljósi.“

Það var sagt með rólegri rödd, eins og hún væri ósanngjörn að biðja um eitthvað. Eins og hennar neyð væri ekki nægilega siðferðilega rétt.

Og á meðan ástandið versnaði heima fyrir, meðan börnin lokuðu sig af, Óskar þagnaði og hún sjálf horfði á tilveruna leysast upp í þögn, þá héldu þau áfram að hlýða. Ekki af því þau vissu ekki betur, heldur af því þau þorðu ekki lengur að spyrja. Því allir sem spurðu voru stimplaðir. Útskúfaðir. Úthýst af samfélaginu, sem óvinir „réttlátrar framtíðar“.

Svo kom dagurinn.

Óskar mætti ekki til vinnu. Hann sat á rúmstokknum, hreyfingarlaus, horfði út í tómið með augum sem höfðu slokknað. Hann hafði ekkert meira að gefa. Linda reyndi að fá tíma hjá lækni fyrir hann, enginn laus tími í sex mánuði. Hún reyndi fyrir börnin, en þau höfðu vikið frá plássinu. Annar hópur, önnur forgangsröðun. Það var þeirra röð núna.

Allur heimurinn virtist hafa farið fram hjá þeim, og tekið heimilið þeirra með sér.

Um kvöldið bankaði aftur á dyrnar. Ekki með hávaða, heldur með sjálfsögðu yfirbragði.

Nýir aðilar. Nýr réttur. Ný skylda.

Og Linda stóð kyrr. Hún vissi. Ef hún segði nei núna, ef hún lokaði dyrunum, þá myndi enginn vorkenna henni. Enginn myndi hlusta.
Það eina sem hún myndi fá, væri stimpill.

Þannig brotnaði heimili þeirra.
Ekki af illvilja, ekki af ómannúð, heldur af þeirri byrði að þora ekki að segja nei.
Ekki vegna haturs, heldur vegna samfélagslegrar skömm og úthýsingar sem þau óttuðust meira en allt annað.
Skömm sem þau þorðu ekki að takast á við, og þögðu, þar til allt varð hljótt.

Þögnin þeirra var ekki samviskubit. Hún var sjálfsbjargarhvöt.
En hún kom of seint.

Spurningin er:
Hversu lengi getur venjulegt fólk þagað, borgað, hlýtt og gefið, áður en það má loksins spyrja:
Hvað með okkur?

Rasisti eða landvörður?

(Pistill 5 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um) Ef það að verja þjóð sína er rasismi, hvað kallast það þá að vinna gegn henni?

Undanfarin ár hefur orðið rasisti orðið eitt áhrifamesta og jafnframt misnotaðasta skammaryrði í vestrænni umræðu. Því er nú beitt gegn hverjum þeim sem tjáir sig um málefni sem áður töldust til eðlilegrar samfélagsumræðu: innflytjendamál, þjóðarvitund, sameiginleg gildi og tengsl eða öryggi ríkisins. Ekki vegna haturs, heldur einfaldlega vegna þess að viðkomandi leyfði sér að spyrja:

Hvernig tryggjum við framtíð þjóðarinnar og öryggi almennings?

Orð sem þagga

Stimplun sem „rasisti“ er ekki lengur takmörkuð við þá sem aðhyllast kynþáttahyggju eða hvetja til haturs. Hún beinist nú að:

• Fólki sem vill að innflytjendur aðlagist menningu landsins
• Einstaklingum sem hafa áhyggjur af öryggi eða kostnaði í velferðarkerfinu
• Þeim sem vilja ræða tölfræði um glæpatíðni eða menningarárekstra
• Rithöfundum, fræðimönnum og stjórnmálamönnum sem spyrja erfiðra, en löglegra spurninga

Þetta er ekki tjáningarfrelsi. Þetta er ekki lýðræði. Þetta er stýrt þöggunarkerfi, þar sem siðferðileg útilokun tekur við af rökum og skynsemi.

En hvað með hina?

Á sama tíma og þjóðrækni er úthrópuð sem rasismi, njóta andþjóðleg sjónarmið aukinnar virðingar. Þeir sem:

• Afneita tilvist þjóðríkja sem nauðsynlegra eininga
• Gera lítið úr eigin menningu eða krefjast þess að hún víki
• Sýna óþreytandi virðingu fyrir öllum þjóðum – nema sinni eigin

...eru hylltir sem framsæknir hugsuðir. Þeir fá sviðsljós, styrki og virðingu, jafnvel þegar stefna þeirra beinist að því að gera þjóð sína ógreinanlega, óbundna og að lokum óþarfa.

Ef sá sem ver þjóð sína er kallaður rasisti – á þá sá sem vinnur gegn henni ekkert heiti yfir sína afstöðu?
Er það ekki í það minnsta andþjóðlegt? Og í vissum tilvikum: föðurlandssvik?

Tvöfalt siðferði

Í lýðræðissamfélagi hlýtur að vera leyfilegt að gagnrýna opinbera stefnu. Það hlýtur að mega ræða hvernig við tryggjum samstöðu, hvernig við mótum framtíð án þess að rýra sjálfsmynd. Þjóðríki eru ekki tilviljun, þau eru söguleg, menningarleg og tilfinningaleg samheldni sem hefur byggst upp í aldaraðir.

Að verja hana er ekki hatursverk – það er ábyrgð.

Niðurstaða: Vörn er ekki árás

Að elska þjóð sína er ekki hatursorðræða.
Að vilja verja menningu sína er ekki kynþáttafordómar.
Að gagnrýna stefnu er ekki öfgahyggja.

Ef það að verja þjóð sína er rasismi – hvað kallast það þá að vinna gegn henni?

Kannski er kominn tími til að við snúum spurningunni við.
Ekki: „Af hverju ertu svona þjóðrækin/n?“
Heldur:
„Af hverju ert þú það ekki?“

Réttarsakamál gegn einstaklingum fyrir skoðanir: Þegar frelsið sjálft fer í réttarsal

(Pistill 4 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um) „Þegar skoðanir verða sakarefni – þá er ekki lengur frjálst samfélag.“

Við höfum lengi litið á Evrópu sem vígi lýðræðis og tjáningarfrelsis. En undir formerkjum laga gegn hatursorðræðu, „mismunun“ og „óvísindalegum skoðunum“ eru nú einstaklingar dæmdir – ekki fyrir hótanir, heldur fyrir að hugsa á annan hátt.

Tommy Robinson – Þú mátt fjalla um málin, nema þau sem snerta yfirvöld

Tommy Robinson, raunverulegt nafn Stephen Yaxley-Lennon, hefur tvívegis setið í fangelsi – ekki fyrir ofbeldi, heldur fyrir að fjalla um dómsmál sem stjórnkerfið vildi halda í skugga.

Árið 2024 var Tommy Robinson dæmdur í 18 mánaða fangelsi fyrir að birta heimildarmynd sem afhjúpar hvernig yfirvöld og fjölmiðlar brugðust við kynferðisbrotamálum tengdum innflytjendum.
Þetta er myndin sem hann var fangelsaður fyrir. Taktu þér tíma, horfðu og dæmdu sjálf(ur): Tommy Robinson – Silenced (YouTube)

Í opinberum dómi segir:

„The court finds Mr. Yaxley-Lennon disregard for judicial authority as a threat to public confidence in the rule of law.“

En hver veldur meira vantrausti, sá sem segir frá yfirhylmingu eða sá sem þaggar niður í honum?

Heimildir:

• The Guardian: Tommy Robinson jailed for 18 months after admitting contempt of court

• AP News: Founder of far-right English Defense League gets 18 months in prison for court contempt(theguardian.com, apnews.com)

Päivi Räsänen – Þegar Biblíuvers verða kæruefni

Hvað gerist þegar þingmaður vitnar í ritninguna? Í Finnlandi var læknirinn og fyrrum innanríkisráðherrann Päivi Räsänen ákærð fyrir hatursorðræðu, vegna þess að hún tísti eftirfarandi:

„How does the Church’s support of Pride align with the Word of God?“

Í ákærunni sagði saksóknari að ummælin væru:

„Likely to cause intolerance and contempt against sexual minorities.“

Þetta var hvorki áróður né ögrun, heldur einfaldlega kristileg skoðun byggð á siðferðislegri sannfæringu. Räsänen var sýknuð í héraðsdómi, en ákæruvaldið áfrýjaði og mál hennar var tekið fyrir af Hæstarétti Finnlands árið 2025. Þrátt fyrir sýknu beittu yfirvöld þrýstingi áfram. Það dugði ekki að hún hefði ekki brotið lög, því það var „pólitískt mikilvægt“ að refsa eða gefa fordæmi.

Heimildir:

• ADF International: Finnish parliamentarian found not guilty of 'hate speech' for Bible tweet

• ADF International: Bible-tweet case to be heard at Finnish Supreme Court(adflegal.org, adfinternational.org)

Enoch Burke – Fangelsaður fyrir að mæta til vinnu

Á Írlandi var Enoch Burke, kristinn kennari, fangelsaður, ekki fyrir ofbeldi eða hótanir, heldur fyrir að neita að nota nýtt fornafn nemanda. Hann fylgdi einfaldlega eigin trúarlegri sannfæringu og hélt áfram að mæta til vinnu eftir að hafa verið settur í leyfi, án þess að brjóta neitt annað en valdakerfið sem krafðist undirgefni.

Þegar hann neitaði að yfirgefa skólann, í samræmi við trúarlega sannfæringu sína, var hann dæmdur fyrir dómstólsfyrirlitningu. Hann sat mánuðum saman í fangelsi og var sektaður um €79.000, sem yfirvöld tóku beint af bankareikningi hans, án samþykkis eða dómsúrskurðar um eignaupptöku.

Dómari sagði:

„This is not about beliefs – it’s about disobeying a lawful order.“

En hvaðan kom sú skipun? Hún kom frá menntastofnun sem krafðist þess að einstaklingur svíki eigin samvisku, og fékk síðan dómstóla landsins til að framfylgja henni.

Heimildir:

• Reuters: Irish teacher jailed for third time for breaching court order

• AP News: Irish teacher jailed for third time after defying order to stay away from school(reuters.com, apnews.com)

Kathleen Stock – Rekin fyrir að hugsa rökrétt

Prof. Kathleen Stock var heimspekingur við University of Sussex. Hún hélt því fram að kyn væri ekki eingöngu félagslegt hugtak, og talaði fyrir vernd rýma sem ætluð voru eingöngu konum. Fyrir það mætti hún ofbeldi, hótunum og mótmælum.

Á endanum sagði hún af sér og lýsti háskólasamfélaginu sem

„…miðalda dómstóli þar sem rétttrúnaður ræður, ekki rök.“

Breska háskólaráðuneytið sektaði stofnunina síðar, ekki fyrir að vera ósammála skoðunum hennar, heldur fyrir að bregðast skyldu sinni til að vernda rétt hennar til að tjá þær án ógnana, útilokunar eða ofbeldis.

Þetta gerðist í lýðræðisríki, þar sem engin formleg lög voru brotin, en þar sem hugmyndafræðilegt ofbeldi bar sigur.

Heimildir:

• The Guardian: University of Sussex fined £585,000 for failing to uphold freedom of speech

• Lawyer Monthly: University of Sussex Fined £585,000 for Free Speech Violation(theguardian.com, lawyer-monthly.com)

Wojciech Sadurski – Þegar stjórnvöld höfða mál gegn gagnrýni

Wojciech Sadurski, virtur stjórnlagaprófessor við Háskólann í Varsjá og Sydney, var kærður fyrir meiðyrði af pólsku ríkisstöðinni TVP og valdhöfum í stjórnarflokknum PiS, einfaldlega fyrir að gagnrýna valdbeitingu stjórnvalda og kalla ríkisfjölmiðlana það sem þeir í reynd eru: áróðursverkfæri ríkisins. Hann hafði sagt einfaldlega:

„Polish public media are an instrument of propaganda.”

Fyrir þessi orð var hann kærður fyrir meiðyrði, af ríkisfjölmiðli sem notaði dómskerfið til að bregðast við pólitískri gagnrýni með lagalegri þöggunartilraun.
Málið vakti alþjóðlega athygli og mannréttindasamtök lýstu því sem:

„A textbook case of strategic litigation against public participation (SLAPP).”

Málið gegn Wojciech Sadurski var ekki hefðbundin meiðyrðakæra, heldur dæmigerð SLAPP-málsókn, markviss aðför að tjáningarfrelsi þar sem réttarkerfið er notað sem vopn til að kæfa gagnrýni og hræða aðra til þöggunar.

Þegar virtur stjórnlagaprófessor má ekki segja að ríkisfjölmiðlar hegði sér eins og áróðursvél án þess að vera dreginn fyrir dóm, þá er ekki lengur verið að verja orð. Þá er verið að refsa fyrir þau.

Og þessi skilaboð eru ekki tilviljanakennd. Þau eru kerfisbundin og einföld:
Ekki gagnrýna vald. Ekki stíga fram. Næst ert það kannski þú.

Þetta er hin nýja ritskoðun, ekki beitt með ritskoðunarstimpli, heldur í gegnum málaferli og lagalega óvissu.

(Hvað eru SLAPP-mál?

SLAPP stendur fyrir Strategic Lawsuit Against Public Participation. Þetta eru málsóknir sem eru ekki höfðaðar til að vinna, heldur til að bregða skugga á þá sem tjá sig, með fjárhagslegum, sálrænum og samfélagslegum þrýstingi. Þeir sem lenda í þeim eru oft:

• Blaðamenn og ritstjórar
• Fræðimenn
• Mannréttindasinnar
• Umhverfisverndarfólk
• Pólitískir andófsmenn

Með langvinnum ferlum, háum kostnaði og óvissu er byrðin færð yfir á þann sem gagnrýnir,  jafnvel þótt málið byggi ekki á traustum lagagrundvelli. Þetta er valdbeiting í dulargervi réttlætis.)

Heimildir:

• ARTICLE 19: Poland: Court of Appeal dismisses SLAPP lawsuit against Professor Wojciech Sadurski

• ARTICLE 19: Poland: The Court acquits Professor Wojciech Sadurski in a criminal defamation lawsuit(article19.org, article19.org)

Kerfisbundin kæling – ekki mistök, heldur stefna

Þetta eru ekki einangruð atvik eða tilviljanakennd mistök. Þetta er markviss kæling á umræðu, mótuð af lögum, reglugerðum og réttarstefnu sem gerir gagnrýni að áhættu.

Segðu eitthvað sem fer gegn línunni – og lögfræðingurinn fær orðin þín í hendurnar.

Of oft er mönnum sagt:
„Auðvitað máttu hafa skoðun – en ekki ef hún móðgar einhvern.“

En tjáningarfrelsi sem gildir aðeins fyrir vinsælar, samþykktar skoðanir er ekki frelsi, heldur leyfi, veitt af þeim sem eru við völd. Og leyfi má alltaf afturkalla.