Frá heilögum málstað til hagsmunapólitíkur: Hvers vegna arabísk ríki snúa baki við Hamas

„Í alþjóðastjórnmálum ráða ekki tilfinningar heldur jafnvægi – og þegar jafnvægi breytist, breytast bandalögin.“

Ég hef lengi fylgst með þróuninni í Miðausturlöndum, bæði út frá sögulegum rótum og þeim valdapólitísku umbreytingum sem eiga sér stað í dag. Það sem áður var einföld frásögn um undirgefna Palestínumenn og harðstjóra Ísraela er í dag orðið flóknara, sundurleitara og í raun spegilmynd af því hvernig alþjóðakerfið sjálft er að breytast. Ég setti saman þessa samantekt til að varpa ljósi á það hvernig og hvers vegna mörg arabísk ríki hafa snúið baki við Hamas, og hvers konar pólitískt landslag er að mótast í skugga Írans og með aðkomu Bandaríkjanna.

Hamas – frá frelsishreyfingu til úthýsts milliliða Írans

Hamas hefur frá upphafi verið öfgakenndari en PLO, bæði í trúarlegum skilningi og í afstöðu til Ísraels. Stefnuskráin frá 1988 boðar beinlínis eyðingu Ísraelsríkis og hafnar öllum friðarviðræðum sem „blekkingu“. Þrátt fyrir mildara orðalag í nýrri yfirlýsingu 2017 hefur grunnstefnan ekki breyst.

Arabísk ríki sem áður studdu Hamas hafa fjarlægst hreyfinguna. Þau líta nú á hana sem afsprengi Múslímska bræðralagsins, hugmyndafræði sem mörg þeirra líta á sem ógn við eigin stjórnarfar. Í dag eru aðeins örfá ríki, sérstaklega Katar og að hluta Tyrkland sem halda stuðningi við Hamas. Hitt helsta bakland hreyfingarinnar er Íran.

Íran – óvinur Ísraels og Persaflóar í senn

Íran hefur nýtt sér veikleika palestínska málsins og fyllt tómarúmið. Í gegnum fjárstuðning, vopnasendingar og þjálfun hefur Teheran byggt upp svokallaðan „mótstöðuás“ sem nær frá Hizbollah í Líbanon til Hamas í Gaza og Húta í Jemen. Hamas er þar hluti af stærra valdapakki gegn Ísrael, en líka gegn súnní-múslimaríkjunum í Persaflóa.

Afleiðingin er sú að Hamas er ekki lengur aðeins palestínskt fyrirbrigði heldur milliliður í valdapólitík Írans. Þetta hefur skapað djúp vantraust hjá ríkjum eins og Sádi-Arabíu, UAE og Egyptalandi.

Ný bandalög, ný forgangsröðun

Á meðan Hamas einangrast meira, hafa sömu ríki gert það sem var óhugsandi fyrir aðeins fáum árum: þau hafa opnað formleg samskipti við Ísrael.

Í gegnum Abraham-samkomulagið 2020, með aðkomu Bandaríkjanna, hafa Sameinuðu arabísku furstadæmin, Bahrain, Marokkó og fleiri ríki viðurkennt Ísrael og hafið viðskipta- og öryggissamstarf. Þessar þjóðir horfa ekki lengur á Ísrael sem óvin, heldur sem tæknivæddan, öflugan bandamann gegn stærri ógn: Íran.

Bandaríkin og hagsmunadraugurinn

Áhrif Bandaríkjanna í þessari þróun eru ótvíræð. Með því að setja friðarviðræður í fast form og umbuna með efnahagsaðstoð, vopnasamningum og pólitískri vernd, hafa þau stýrt mörgum arabískum ríkjum í átt að nýjum veruleika. Samhliða því hefur hvatinn til að leggja sig í líma fyrir einangraða og öfgafulla hreyfingu eins og Hamas einfaldlega gufað upp.

Palestínumálið í skugganum

Þessi umbreyting skilur eftir sig tvær staðreyndir:

1. Fatah og Palestínsk heimastjórn eru veikari en nokkru sinni – pólitískt klofnar og fjárhagslega háðar öðrum.

2. Hamas stendur einangruð, vopnuð og ófáanleg til sátta – og í augum margra, orðin leiksoppur Írans.

Palestínumálið, eitt sinn helsta sameiningartákn arabískra þjóða, hefur nú orðið að stöðugu vandamáli sem fæstir vilja taka ábyrgð á. Það er ekki lengur heilagur málstaður, heldur óþægileg áminning um það sem ekki tókst.

Að lokum

Þegar við tölum um átökin í Miðausturlöndum, verðum við að horfa út fyrir einfaldaðar frásagnir og staðnaða klisjur. Þessi þróun sýnir okkur hvernig þjóðríki, jafnvel í hefðbundnum menningarlöndum velja hagsmuni fram yfir táknræn mál og hvernig stjórnmál snúast í dag um vald, ekki lýðskrum. Hamas stendur eftir einangrað og ósveigjanlegt, á meðan ný bandalög eru að mótast sem skipta verulegu máli fyrir framtíð svæðisins og heimspólitík í heild. Það er kominn tími til að við hugsum þessi mál upp á nýtt, með opnari augum og minna af gömlum frösum.

Fjölmenning: Styrkleiki á pappír, veikleiki í framkvæmd

Hversu lengi ætlum við að láta pólitíska frasa duga í stað stefnu?

Nýlega flutti Víðir Reynisson, alþingismaður Samfylkingarinnar, tilfinningaþrungna og ljóðræna ræðu á Alþingi þar sem hann lýsti fjölmenningu sem „styrkleika okkar“. Þetta var ekki nýtt. Íslensk stjórnmálaumræða er full af fögrum lýsingum á fjölbreytileika, umburðarlyndi og samfélögum sem blómstra með menningarlegri fjölbreytni.

En það vantar alltaf það sama: Hvernig?

Vandinn við yfirborðskennd ræðuhöld

Það er auðvelt að segja að fjölmenning sé auðlind. Að innflytjendur auðgi samfélagið. Að fjölbreytileiki geri okkur sterkari.
En spurningarnar sem enginn svarar eru þær sem skipta máli:

• Hvernig tryggjum við að þetta gerist í reynd?

• Hverjir aðlagast hverjum?

• Hvaða gildi standa óhögguð í íslensku samfélagi – og hver eru samningsatriðin?

Engin slík umræða á sér stað. Engar tölur. Engin ábyrgð. Engin áætlun.
Bara orð. Bara stemning.

En hvar er dæmið?

Ef fjölmenning er styrkleiki, hvar hefur hún þá sannarlega virkað?

Við fáum aldrei dæmi um borgir eða lönd þar sem fjölmenning hefur skilað aukinni samstöðu, bættum árangri í skólum, sterkari samfélagskennd og minni félagslegum átökum.
Það eina sem við fáum eru yfirborðsleg dæmi: sushi, falafel og fjölbreytt tónlist. En það eru ekki mælikvarðar á samfélagslega virkni.

Það væri í það minnsta hægt að vísa í gögn, stefnu, markmið og árangur. En það er ekki gert.
Þess í stað er almenningi sagt að trúa. Að gagnrýni sé ósiðleg. Að spurningar séu fordómar.

En ef fjölmenning krefst þess að við hættum að spyrja – þá er hún ekki styrkur. Þá er hún veikleiki í dulargervi.

Reynslan utan landsteinanna ætti að kenna okkur eitthvað

Bretland, Frakkland, Svíþjóð, Belgía og fleiri ríki reyndu þetta.
Þau litu á fjölmenningu sem siðferðislega dygð, en gáfu ekkert rými fyrir kröfur, mörk og sameiginleg gildi.

Niðurstaðan?

• Klofnun samfélaga

• Menningarlega einangruð gettó

• Aukin glæpatíðni og óöryggi

• Öfgastefnur og trúarlegar andstæður

• Hryðjuverk innanlands

• Hrapandi samstaða og hnignandi traust á stofnunum

Þetta eru ekki sögur sem einhverjir „popúlistar“ búa til, þetta eru staðreyndir sem skráðar hafa verið í opinberum skýrslum, rannsóknarniðurstöðum og fjölmiðlum um alla Evrópu.

Fjölmenningarstefna sem byggir á undanlátssemi, ótta við að móðga, og skorti á gagnkvæmri ábyrgð getur ekki gengið til lengdar. Þau samfélög sem trúa því verða á endanum tvískipt – ekki tvítyngd. Og það bitnar ekki á þeim sem skrifa tilfinningaþrungnar ræður. Það bitnar á almennum borgurum, á götunum, í skólunum, á vinnumarkaðinum.

Fjölmenning án sameiginlegra gilda er ekki styrkur

Ef fjölmenning á að verða styrkur, þarf hún að byggjast á traustum grunni. Hún krefst aðlögunar, samábyrgðar og samfélagslegrar þátttöku. Og það krefst þess að íslensk stjórnvöld hafi:

• Skýra stefnu um aðlögun og þátttöku innflytjenda

• Kröfu um tungumálanám og samfélagsfræðslu

• Skilgreiningu á ófrávíkjanlegum grunngildum íslensks samfélags

• Reglur og mörk um hvað er ásættanlegt – og hvað ekki

Án þessarar grunnvinnu er verið að byggja samfélag á sandi. Og þá verða „styrkleikarnir“ aðeins sýndarveruleiki, notaður til að slá ryki í augu fólks sem á eftir að bera byrðarnar.

Ekki bíða eftir leyfi

Það er kominn tími til að við vöknum. Að við spyrjum spurninganna sem stjórnmálamennirnir forðast.
Ekki af hatri, heldur af ást á landi okkar, menningu okkar og börnum okkar sem er ætlað að lifa í þessu samfélagi eftir okkur.

Það er ekki öfgaafstaða að vilja vernda það sem gott er. Það er ábyrgð.

Sekt fyrir suma, sakleysi fyrir aðra: Tvöfaldir mælikvarðar í deilunni um Ísrael og Hamas

Þegar alþjóðasamfélagið beitir lýðræðisríki harðari mælikvörðum en hryðjuverkasamtökum, er réttlætinu fórnað fyrir pólitíska þóknun.

Í seinni tíð hafa orðið æ háværari kröfur um að Ísrael verði útilokað frá alþjóðlegum vettvangi, allt frá íþróttaviðburðum og menningarhátíðum (Eurovision) til þátttöku í alþjóðastofnunum. Slíkar kröfur byggja oft á þeirri forsendu að Ísraelsríki beiti Palestínumenn ofbeldi og að þjóðin öll beri ábyrgð á þeirri stefnu.

En ef slíkt mat á sameiginlegri ábyrgð á að gilda, hvers vegna er þá sjaldan beitt sömu mælikvörðum gagnvart íbúum Gaza og stjórnarháttum Hamas?

Árið 2006 vann Hamas kosningar á Gazasvæðinu og hefur síðan stjórnað þar. Samtökin eru á hryðjuverkalista Bandaríkjanna, Evrópusambandsins og margra annarra ríkja. Þau hafa ítrekað hafnað samningum um varanlegan frið og lýst yfir markmiðum sínum opinberlega.

Hvað stendur Hamas fyrir?

Það þarf ekki að giska á hvað Hamas vill – þeir hafa sjálfir gert það opinbert.

Í stofnskrá Hamas frá 1988 segir meðal annars:

„Ísrael mun rísa og halda áfram að vera þar til Íslam útrýmir því, eins og það útrýmdi öðrum áður.“
(28. grein, Hamas Charter, 1988)

Í stofnskrá Hamas kemur skýrt fram í 13 grein að samtökin hafna öllum friðarviðræðum og alþjóðlegum sáttatilraunum. Slíkar leiðir séu að þeirra mati aðeins blekking, leið til að tefja fyrir því sem þau telja helga skyldu sína: að ná fram eyðingu Ísraels með vopnaðri baráttu.

Leiðtogar samtakanna hafa haldið þessari stefnu til streitu. Í mars 2022 sagði Yahya Sinwar, yfirmaður Hamas í Gaza:

„Okkar verkefni er að uppræta Ísrael. Við gerum það með blóði.“

Eftir hryðjuverkaárás Hamas á Ísrael þann 7. október 2023, þar sem yfir 1.200 óbreyttir borgarar voru myrtir, þar af börn, eldri borgarar og heilu fjölskyldurnar lýsti Hamas yfir að um „guðlegan sigur“ væri að ræða og hvatti aðrar fylkingar til að feta í fótspor þeirra.

Á sama tíma bárust myndir frá hverfum á Gaza þar sem fagnaðarlæti brutust út, flögg Hamas voru dregin að húni og sælgæti dreift á götum úti, fyrir opnum tjöldum og fyrir framan myndavélar fjölmiðla.

Tvöfaldir mælikvarðar

Þrátt fyrir þessar staðreyndir er almennt litið á Gazabúa sem saklaus fórnarlömb, án ábyrgðar á þeirri stjórn sem þeir kusu til valda. Ísraelsmenn, aftur á móti sem lifa í virku lýðræðissamfélagi þar sem opinber gagnrýni og fjölmiðlafrelsi ríkir eru oft metnir sem samábyrgir fyrir stefnu eigin stjórnvalda.

Þetta bendir til ákveðins tvískinnungs í alþjóðlegri umræðu. Í einu tilfelli er beitt hugtakinu „sameiginleg sekt“, í hinu „sameiginlegt sakleysi“. Slíkt ósamræmi dregur úr trúverðugleika umræðunnar og þjónar síður réttlæti en pólitískum þóknunarsjónarmiðum.

Ef það er réttlætanlegt að útiloka Ísrael vegna aðgerða stjórnvalda sinna, hlýtur það sama að eiga við um samfélag sem kaus Hamas til valda, þolir kúgun þeirra og sýnir þeim ítrekað beinan eða óbeinan stuðning.

Siðferðileg mótsögn sem á erindi í dagsljósið

Á meðan Ísrael hefur lýðræðislega stjórn sem sættir sig við gagnrýni og fjölbreytni í skoðunum, hefur Hamas beitt kúgun, hernaðarvæðingu samfélagsins og hatursáróðri. Samt er það Ísrael sem stendur undir háværum kröfum um útilokanir.

Sú krafa að beita sameiginlegri sekt á eina þjóð en veita sameiginlegt sakleysi annarri er ekki hugrekki. Það er ekki friðarvilji. Það er pólitísk þöggun sem elur á ranglæti.

Ef við ætlum að styðja við hugmyndina um sameiginlega ábyrgð á þjóðarvísu, verðum við að vera tilbúin að beita henni á jafnræðisgrundvelli, eða hafna henni alfarið. Að öðrum kosti er hætt við að siðferðileg afstaða víki fyrir valdastjórnmálum, þar sem réttar kröfur eru gerðar á suma, en öðrum veitt skilyrðislaus undanþága.

Evrópa og ósýnilegi óvinurinn: Klofningur, vantraust og sjálfseyðingarmenning

Á meðan Evrópa heldur áfram að beina sjónum sínum að ytri ógnum, tala um Rússland, Kína og loftslagsvá — þá horfir hún framhjá því sem raunverulega grafa undan framtíð hennar: óvininum sem ekki ber vopn, heldur étur samfélög hennar innan frá.

Þetta er ekki óvinur sem stendur við landamæri, heldur sá sem grefur undan samhengi, trausti og sjálfsmynd Evrópu sjálfrar.

1. Þvinguð samstaða um innflytjendamál: Þegar fullveldi er sektuð

Evrópa er klofin í grundvallarspurningu: Á hún að verja menningu sína og sjálfsmynd eða verða land án landamæra?

Í stað þess að leyfa þjóðum að taka ákvarðanir byggðar á sögu, menningu og getu, samþykkti Evrópusambandið árið 2023 nýjan innflytjendasáttmála. Samkvæmt honum verða aðildarríki annaðhvort að taka við tilteknum fjölda hælisleitenda eða greiða 20.000 evrur í sekt fyrir hvern einstakling sem þau neita að taka við.

Þetta er ekki samstaða, þetta eru fjárhagslegar þvinganir!

Lönd eins og Ungverjaland og Pólland kalla þetta skýrt því sem það er: tilraun til að knésetja þjóðríki sem vilja verja sjálfstæði sitt og samfélagsgerð. En hluti diplómata í Vestur-Evrópa fagna þessu sem framþróun og siðferðilega skyldu.

Niðurstaðan? Djúpstætt traustrof. Þjóðríki sem áður vildu vinna saman í sameiginlegum tilgangi sjá nú í ESB valdastofnun sem gengur gegn eigin vilja, menningu og framtíðarsýn.

2. Menningarlegt sundurlyndi: Gildi sem skarast – og gufa upp

Fjölmenningarstefna síðustu áratuga hefur breytt stórborgum Evrópu en ekki sameinað íbúa þeirra. Í hverfum allt frá Brussel til Malmö hefur myndast samliggjandi samfélög sem deila hvorki gildum né tungumáli.

Margir nýir íbúar hafna vestrænum gildum eins og jafnrétti kynjanna, tjáningarfrelsi og veraldlegri menningu. Þeir byggja upp sín eigin samfélög innan samfélagsins, oft með óformlegum lagareglum, trúarlegum hefðum og menningarlegri sérstöðu sem hafnar aðlögun.

Samhliða þessu ríkir þöggun og ótti í meirihlutasamfélaginu, þar sem gagnrýni á þróunina er stimpluð sem fordómar eða öfgar. Gremjan beinist sífellt meira að stjórnmálaöflum sem hafa hvatt til opinnar innflytjendastefnu og sú gremja hefur fært sífellt fleiri til að kjósa flokka sem vilja vernda Evrópu.

Menningarlegt klof er ekki ímyndað, það er mælanlegt í aukinni glæpatíðní, skólaárangri, atvinnuþátttöku og félagslegri aðskilnun. En enn er það tabu að nefna það á nafn!

3. Efnahagslegt ósamræmi: Evran heldur saman því sem hagkerfi sundrar

Evran hefur tryggt Þýskalandi og norðurlöndum útflutningsdrifinn stöðugleika, en hefur um leið fest suðurríki Evrópu í skuldafjötrum og atvinnuleysi.

Ungt fólk flýr frá Spáni, Grikklandi og Ítalíu norður á bóginn í leit að framtíð, sem skilur eftir sig lönd með hnignandi lýðfræði, tapað traust og örvæntingu.

Norðurlönd dragast inn í ábyrgðarlausan skuldaklúbb, á meðan suðurríki telja sig svikin af valdasamsteypu í Brussel.

Átökin um fjárlagapakka, skuldatryggingar og sameiginlegan efnahag birtast sífellt í formi nýrrar kreppu sem enginn þorir að nefna með nafni.

Evran, sameiginleg mynt án sameiginlegs fjármálavalds er orðin að spennugjafa, ekki samheldniskrafti.

4. Pólitískt stefnuleysi: Þegar kerfið heldur áfram – en enginn veit hvert

Evrópa er í dag knúin áfram af skrifræði, styrkjapökkum og tilskipunum, en skortir leiðtoga, gildi og sameiginlega framtíðarsýn.

ESB talar um græn umskipti, stafræna nýsköpun og samstöðu en getur ekki einu sinni svarað því hver á að verja landamærin, hver ber ábyrgð á innflytjendamálum eða hvað „evrópsk menning“ á að þýða árið 2026.

Þjóðríki sem vilja standa gegn þessari þróun eru stimpluð sem „óevrópsk“, en ef Evrópa útilokar öll ríki sem vilja verja eigin menningu, gildismat og samfélagsgerð – hvað stendur þá eftir annað en stjórnlaus samvinna án samhengis?

Niðurstaða: Evrópa er ekki undir árás en hún er að glata sjálfri sér

Óvinurinn stendur ekki við landamærin. Hann er ekki í Moskvu, Teheran eða Peking.
Hann er í háskólum, í stofnunum, í miðlægu bákni sem hefur glatað tengslum við fólkið, menningu, sjálfsmynd og sameiginleg gildi.

Ef Evrópa stendur ekki fyrir sjálfri sér – hvað stendur þá eftir þegar raunveruleg ógn ber að garði?

Stríð og sannleikur: Hvers vegna er aldrei fjallað um sögulegt samhengi Úkraínudeilunnar?

Þegar Rússland réðst inn í Úkraínu í febrúar 2022 varð fljótt til einföld frásögn í vestrænum fjölmiðlum og stjórnmálaumræðu: árásin væri tilefnislaus, einhliða ákvarðanataka af hálfu Pútíns og sýn á landvinninga í anda gamla Sovétríkjanna. En sú saga nær ekki yfir þann sögulega og pólitíska jarðveg sem hafði myndast í Evrópu eftir lok kalda stríðsins.

Til þess að skilja innrásina í Úkraínu þarf að rýna í þróun öryggismála í Evrópu frá lokum kalda stríðsins. Því til stuðnings má vísa til skjala sem sýna hvernig leiðtogar vestrænna ríkja ræddu við sovéska embættismenn á tíunda áratugnum og lýstu andstöðu sinni við frekari útþenslu NATO. Slík gögn hafa komið fram í rannsóknarskýrslum, skjölum frá National Security Archive og upplýsingum sem birtust síðar í gegnum WikiLeaks. Þessi heimildagögn sýna að öryggishagsmunir Rússlands voru þekktir löngu fyrir átökin, og benda til þess að forsenda til lengri tíma hafi verið spenna og vantraust – sem margir sérfræðingar höfðu varað við. Þegar Sovétríkin leystust upp árið 1991 var til staðar tækifæri til að byggja nýtt evrópskt öryggiskerfi, ekki lengur byggt á tveimur andstæðum hernaðarbandalögum. Margir vonuðust til að NATO myndi annaðhvort leysast upp eða þróast í átt að pólitískri öryggissamvinnu sem tæki tillit til Rússlands sem samstarfsaðila.

Brotin loforð

Árið 1990 voru gerð munnleg og pólitísk loforð við sovéska leiðtoga, sérstaklega Mikhail Gorbatsjov, um að NATO myndi ekki færast „eina tommu til austurs“ ef samþykki fengist fyrir sameiningu Þýskalands innan bandalagsins. Þetta kom meðal annars fram á fundi milli James Baker, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, og Gorbatsjovs þann 9. febrúar 1990, þar sem Baker sagði: „Not one inch eastward.“ Þetta er staðfest í fundargerð sem varð opinber með birtingu skjala frá National Security Archive. (Heimild) Þar má einnig finna skjöl sem sýna að Hans-Dietrich Genscher, utanríkisráðherra Vestur-Þýskalands, lýsti svipuðum sjónarmiðum gagnvart Austur-Evrópu.

Þrátt fyrir þetta tók NATO að stækka frá 1999 og tók á móti 14 nýjum ríkjum, þar af mörgum sem áður tilheyrðu sovésku áhrifasvæði.

Tímalína stækkunar NATO:

• 1999: Pólland, Tékkland, Ungverjaland

• 2004: Búlgaría, Rúmenía, Slóvakía, Slóvenía, Eistland, Lettland, Litháen

• 2009: Albanía, Króatía

• 2017: Svartfjallaland

• 2020: Norður-Makedónía

• 2023: Finnland (Svíþjóð samþykkt, bíður fullrar staðfestingar)

Skjöl frá bandaríska sendiráðinu í Moskvu árið 2008, opinberuð af WikiLeaks, sýna að Bandaríkin vissu að innganga Úkraínu í NATO væri „rauð lína“ fyrir Rússland. (Heimild)

Þegar valdaskipti áttu sér stað í Úkraínu árið 2014, með beinum stuðningi Vesturlanda við andrússnesk öfl, og ný stjórn lýsti yfir vilja til NATO-aðildar, svaraði Rússland með því að taka yfir Krímskaga og styðja uppreisnarhópa í Donbas. Þar með var leiðin rudd að átökum sem urðu að fullsköpuðu stríði árið 2022. Forsetinn Viktor Janúkóvítsj hafði þá nýverið hafnað samningi við Evrópusambandið og horfið í staðinn að samstarfi við Rússland. Vesturlönd höfðu hins vegar veitt mótmælendum í Kænugarði pólitískan og fjárhagslegan stuðning. Bandarískir embættismenn, þar á meðal Victoria Nuland, gegndu lykilhlutverki í að samhæfa aðgerðir með andrússneskum öflum innan Úkraínu. Símtal hennar við Jeffrey Pyatt, sendiherra Bandaríkjanna í Úkraínu, þar sem þau ræða um hverjir ættu að fara í hvaða embætti í nýrri ríkisstjórn, var hlerað og lekið á netið árið 2014. (Heimild) Þegar Janúkóvítsj flúði land eftir vopnuð átök var ný ríkisstjórn mynduð með stuðningi Bandaríkjanna og ESB, sem lýsti þegar í stað yfir vilja til samstarfs við NATO. Frá sjónarhóli Moskvu voru þetta ekki lýðræðisleg umskipti, heldur valdarán með beinum afskiptum Vesturlanda.

Fjölmiðlar, frásagnaval og afneitun á samhenginu

Eitt af því sem hefur einkennandi áhrif á hvernig almenningur skynjar átökin í Úkraínu, er einstrengingsleg og staðreyndasnauð umfjöllun fjölmiðla, þar sem flókin saga er einfalduð í svart/hvíta mynd: Rússland er árásarþjóð, Úkraína fórnarlamb, og NATO óvilhallur verndari lýðræðis. Þetta er ekki hlutlaus lýsing heldur pólitískt val á frásögn, og hefur mótað þá sýn sem almenningur hefur fengið að heyra.

Í stað þess að bjóða upp á rýni í sögulegt samhengi, NATO-stækkun, valdaafskipti Vesturlanda í Úkraínu 2014, eða ógnarupplifun Rússa af hernaðarlega umkringingu þá er dregin upp einföld, siðferðileg skýring sem útilokar rök annarra hagsmuna.

Með þessu móti er ekki aðeins verið að afbaka veruleikann, heldur einnig að loka á umræðu. Þeir sem spyrja spurninga eða benda á þessi atriði eru merktir sem „afsakanar Pútíns“ eða „áróðursfulltrúar Kreml“. Þannig er heilbrigð, lýðræðisleg umræða kæfð, ekki með rökum, heldur með stimplun.

Það má jafnvel segja að „umræðurýmið“ sé ekki lengur opið því þeir sem víkja frá hinni samþykktu línu eru útskúfaðir úr opinberri umræðu. Það er í samræmi við það sem breski blaðamaðurinn Peter Hitchens sagði: „Margir sem kunnu að efast um þessar lygar eru horfnir – og enginn hefur komið í staðinn.“

Öryggissáttmáli Pútins sendur til NATO

Árið 2021 sendi Pútín NATO drög að öryggissáttmála þar sem krafist var að Úkraína fengi ekki inngöngu í bandalagið. Þeim var hafnað, og skömmu síðar hófst innrásin. Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, sagði í ræðu fyrir Evrópuþingið í september 2023: „Pútín hóf stríðið til að fá minna NATO, en hann fékk meira.“ (Heimild)

Peter Hitchens, breskur blaðamaður, hefur fjallað ítarlega um hvernig vestrænir leiðtogar höfðu lofað að NATO myndi ekki færast austar. Í grein í Daily Mail segir hann: „Hardly anyone in our country knows the truth about Ukraine… You have just been fed propaganda nonsense about ‘democracy’, freedom and a fictitious Russian threat.“ (Heimild) Hann gagnrýnir fjölmiðla og stjórnvöld fyrir að endurtaka einhliða frásögn án þess að nefna þetta mikilvæga samhengi.

Jeffrey Sachs, prófessor og fyrrverandi ráðgjafi Sameinuðu þjóðanna, flutti í janúar 2023 ræðu fyrir Evrópuþinginu þar sem hann lýsti áhyggjum sínum af því hvernig NATO hefði með stækkun sinni ógnað öryggi Rússlands. Hann benti á að ögrandi aðgerðir, s.s. uppsetning eldflaugakerfa og afskipti af stjórnmálum í Úkraínu, hefðu stuðlað að því ástandi sem leiddi til innrásarinnar. Hann sagði: „Það er kominn tími til að við hættum að telja okkur vera saklausir og byrjum að viðurkenna eigin ábyrgð á þróun mála í Evrópu.“ (Heimild)

Sumir telja að Rússland hafi hagað sér eins og heimsvaldastefnuveldi, en aðrir benda á að ákvarðanir NATO og Bandaríkjanna um víkkun, uppsetningu eldflaugakerfa og stuðning við andrússneskar stjórnir í nágrannaríkjum Rússlands hafi skapað óumflýjanlegt ástand. John Mearsheimer, prófessor við University of Chicago, sagði í ræðu árið 2015: „Vesturlönd bera ábyrgð á því sem nú er að gerast í Úkraínu. Þetta er í raun krísa sem þau bjuggu til.“ (Heimild)
Þetta er frásögn sem ögrar ríkjandi túlkun og krefst þess að við spyrjum: Hverjir ögruðu í raun hverjum?

Á bak við innrásina — Rök Rússlands og öryggissjónarmið

Rússar hafa ítrekað sagt að meginástæða innrásarinnar sé að hindra áframhaldandi stækkun NATO að landamærum sínum. Í ræðu frá desember 2021 sagði Pútín: „Við höfum enga áform um að ráðast á önnur ríki, en við munum bregðast við ef öryggi okkar er ógnað.“

Ein helsta hernaðarlega ástæða Rússa fyrir að tryggja sér Krímskaga er höfnin í Sevastopol, eina heita höfn Rússlands við Svartahaf. Hún hefur bæði hernaðar- og efnahagslega þýðingu, og að missa hana til NATO hefði verið óásættanlegt fyrir Rússa.

Auk þess hefur NATO komið fyrir eldflaugakerfum í mörgum austur-evrópskum ríkjum, og Bandaríkin sett upp skotflaugavarnakerfi sem Rússar telja ógna öryggi sínu. Úkraína var eina nágrannaríki Rússlands þar sem slík kerfi höfðu ekki verið sett upp — enn sem komið var. Aðild Úkraínu að NATO hefði því í augum Moskvu fellt síðasta varnarlag þeirra.

Hverjir bera raunverulega fórnarkostnaðinn?

Það eru ekki diplómatar, herforingjar eða pólitískir leiðtogar sem bera þyngstu byrðarnar í þessu stríði, heldur almenningur. Fjölskyldur í Donbas sem hafa lifað við skothríð og sprengingar síðan 2014. Börn í Kænugarði sem hrekjast á flótta. Ungir hermenn á báðum hliðum sem eru sendir í dauðann af stjórnvöldum sem höfnuðu samningaleið. Mæður sem fá börnin sín heim í kistum. Úkraínskt efnahagslíf í rúst. Evrópubúar sem borga hærra orkuverð og búa við óvissu. Við öll sem sjáum lýðræðislegan umræðuvettvang þrengjast.

Það er dapurlegt að sjá hvernig Evrópusambandið, sem eitt sinn lýsti því yfir að það væri friðarverkefni, tekur nú þátt í hernaðarvæðingu heimsálfunnar með vaxandi stuðningi við vopnasendingar, refsiaðgerðir og áróður gegn hverri röddu sem spyr „af hverju“. Enn alvarlegra er að Ísland, þjóð sem stendur utan hernaðarbandalaga hefur samþykkt að styðja við bakið á þessari stefnu í nafni „samstöðu“. Það hefur engin lýðræðisleg umræða farið fram um hvernig þetta þjónar íslenskum hagsmunum.

Ísland segist standa með friði, en hefur í raun tekið afstöðu með stríðinu án umræðu.

 

Eru fjölmiðlar að segja rétt frá?

Hefur þú nokkurn tíma velt fyrir þér hvers vegna við höfum svo sterkar skoðanir á Donald Trump? Ekki byggt á því sem fjölmiðlarnir segja heldur á eigin reynslu, eigin hugsun. Hvað veldur því að afstaðan til hans virðist sjálfsögð, nánast ósnertanleg?

Einsleit viðhorf – eðlileg eða mótuð?

Samkvæmt Gallup könnunum 2020 og 2024 sögðust 96% og 91% Íslendinga vilja Hillary Clinton eða Kamölu Harris sem forseta Bandaríkjanna. Slíkur samhljómur minnir frekar á stýrða umræðu í einræðisríki en opið lýðræðislegt samfélag. Er það vegna þess að við höfum mótað eigin skoðanir?
Eða vegna þess að fjölmiðlarnir hafa gert það fyrir okkur?

Í vestrænum lýðræðisríkjum er upplýsingastýring oft óformleg. Hún gerist þegar fjölmiðlar, stórfyrirtæki og menntastofnanir tala með einni röddu. Þá verða aðrar skoðanir sjaldséðar, jafnvel óvelkomnar, ekki endilega rangar, en óþægilegar.

Hvers vegna varð Trump hættulegur?

Donald Trump fór gegn þessu kerfi. Hann sigraði í forvali gegn 16 reyndum stjórnmálamönnum og vann forsetakosningar gegn Clinton fjölskyldunni, einni valdamestu fjölskyldu Bandaríkjanna, án stuðnings fjölmiðla, stórfyrirtækja eða stjórnmálaelítunnar. Hann talaði ekki til valdsins, eða Wall Street, hann talaði til fólksins. Og fólk hlustaði.

Hugmyndir hans um þjóðerni, landamæri, kristin gildi, fjölskyldu og „America First“ voru ekki nýjar. En þær höfðu verið útskúfaðar úr opinberri umræðu. Með því að segja þær upphátt braut hann ekki lög heldur ósýnilegar reglur.

Tvö sjónarhorn

• Victor Davis Hanson, í bókinni The Case for Trump, heldur því fram að Trump hafi verið nauðsynlegur til að raska spilltu kerfi sem hafi gleymt almenningi.

• Levitsky og Ziblatt, í How Democracies Die, telja hins vegar að Trump hafi grafið undan lýðræðinu með því að hunsa stofnanir og ýta undir pólitíska sundrung.

Þessar andstæðu túlkanir sýna okkur að ekkert er svart og hvítt. En þær undirstrika mikilvæga spurningu: Erum við að fá að sjá báðar hliðar málsins?

Fjölmiðlar móta veruleikann

Trump afhjúpaði hvernig fjölmiðlar móta, ekki bara lýsa raunveruleikanum. Hann benti á hvernig alþjóðlegir hagsmunir og pólitískir embættismenn vinna saman gegn hagsmunum almennings. Þessi truflun á valdakerfinu gerði hann hættulegan, ekki vegna þess sem hann var, heldur vegna þess sem hann ógnar.

Viðbrögðin voru hröð og hörð: mortilraunir, ritskoðun, rannsóknir, lögsóknir, stöðug niðurlæging. En hann hvarf ekki. Því þegar hann talar, skjálfa þeir sem telja sig eiga rétt á valdinu. Þeir sem hafa hagsmuna að gæta af því að allt haldist eins og það er.

Þörf fyrir gagnrýna hugsun

Trump hvetur almenning til að hugsa sjálfstætt, til að hafna samþykktri hugmyndafræði fjölmiðla, stórfyrirtækja, Hollywood og háskólasamfélagsins. Hann stendur gegn hnattvæðingu sem hefur flutt störf út, grafið undan hefðum og breytt menningu án lýðræðislegrar umræðu.

Hann er ekki gallalaus. Hann er hrár, óheflaður og umdeildur. En kannski er það einmitt það sem þarf. Ekki annan fínpússaðan stjórnmálamann með tengsl við Davos heldur einhvern sem sker í gegn og talar hreint út.

Kannski er spurningin ekki hvort Trump sé hinn fullkomni leiðtogi.

Kannski ætti spurningin að vera:

Eru fjölmiðlar að segja rétt frá?

Þetta eru bara karlar í kjólum!

Af hverju hæðist vestræn menning að eigin rótum, og hvað tekur við ef við höfum þær ekki lengur?

Í gær rakst ég á athugasemd á Facebook þar sem mynd af kardínálum í skrúðgöngu, í aðdraganda páfakjörs, var gerð að háðung. Þar stóð meðal annars:

„Þetta er fáránlegt dæmi – að hjörð af gömlum körlum, klæddum í pell og purpura, skuli loka sig inni og velja helsta trúarleiðtoga heimsins.“
Heimild

Þessi athugasemd er lýsandi dæmi um þann sjálfshaturstón sem tröllríður vestrænum samfélögum í dag, þar sem fólk keppist við að niðurlægja eigin menningararf, skammast sín fyrir kristna siðmenningu og gera gys að þeim táknum sem héldu uppi heilli heimsálfu í þúsundir ára.

En það er sérkennilegt, og reyndar afar hrokafullt, að við, sem lifum á örlitlu andartaki í mannkynssögunni, teljum okkur skyndilega vita best hvernig samfélag eigi að vera. Mannkynið hefur lifað í um 300.000 ár. Vestræn siðmenning í sinni kristnu mynd hefur haldist stöðug í að minnsta kosti 1.500 ár. Það er ótrúlegt traust sem sumir virðast leggja á eigin skammtímahugsun, en jafnframt lítil virðing fyrir því sem lifði og hélt heilu heimsálfunum saman í árhundruð.

Sagan sýnir hvað gerist þegar samfélög rífa niður siðferðilegar undirstöður sínar án þess að setja eitthvað stöðugt í staðinn:

• Eftir fall Rómaveldis stóð kirkjan eftir sem eina stofnunin sem hélt Evrópu saman.

• Í Frönsku byltingunni útskúfuðu menn kirkjuna – og svöruðu því með aftökum og ógnarstjórn.

• Í Sovétríkjunum var trúin bönnuð – með niðurbrjótandi afleiðingum sem við sjáum enn í dag.

„Því ef undirstöður eru rifnar niður, hvað getur hinn réttláti þá gert?“
– Sálmur 11:3

Þetta eru ekki bara karlar í kjólum. Þetta eru tákn, hefðir og menning sem eiga meira skilið en kaldhæðni. Þetta eru leifar af röð, samhengi og siðferði sem haldið hefur uppi heilli heimsálfu. Að gera grín að því og í leiðinni upphefja ekkert í staðinn, er ekki merki um upplýsta framtíðarsýn, heldur menningarlega minnimáttarkennd.

Ef þessi „hjörð af gömlum körlum“ sem fólk hefur uppi háð um, á ekki lengur að gegna hlutverki siðferðilegs leiðarljóss, hvað tekur þá við?
Er það:
– Innihaldslaus gildi stórfyrirtækja og alþjóðastofnana sem snúast um valda- og arðrán?
– Islam, sem krefst algerrar undirgefni og leggur blátt bann við gagnrýni?
– Yfirborðslegar „samstöðuherferðir“ á Instagram og TikTok sem endurspeglast í regnbogafána og trending hashtags?
– Pólitísk rétttrúnaður sem breytist eins og veðrið og refsar öllum sem stíga út fyrir rammann?

Það er auðvelt að hæðast að því sem er göfugt, gamalt og kunnugt.
Mun erfiðara, en mikilvægara, er að spyrja sig:

- Af hverju lifði þetta svona lengi?
- Hverju hélt þetta uppi?
Og hvað gerist ef við hendum því öllu, án þess að vita hvað kemur næst?

 

Þegar miðjan hreyfist – og þú ert skyndilega öfgamaður

Í pólitískri umræðu samtímans er sífellt oftar talað um "skautun", að heimurinn skiptist í tvær fylkingar sem færist stöðugt lengra frá hvor annarri. Margir benda á aukinn stuðning við íhaldsflokka eða þjóðernissinna sem dæmi um "hægriöfgastefnu" sem sé að rista djúpt í lýðræðisleg samfélög. En spyrja má: Hver hefur í raun hreyft sig?

Fyrir þá sem fylgjast grannt með stjórnmálaþróun síðustu tveggja áratuga er ekki útilokað að helsta hreyfingin hafi átt sér stað vinstramegin, ekki vegna almennrar sósíaldemókratískrar stefnu, heldur vegna verulegrar hugmyndafræðilegrar útvíkkunar vinstri armsins í menningar- og samfélagsmálum. Hugtök á borð við kynvitund, kerfisbundinn rasisma, örugg svæði, jákvæða mismunun og loftslagsskyldur hafa orðið hluti af daglegu stjórnmálamáli, en fyrir fáeinum árum voru þau varla til umræðu utan akademíu eða jaðarhópa.

Á sama tíma halda margir íhaldssamir einstaklingar, bæði til hægri og miðju áfram að tala fyrir einstaklingsfrelsi, þjóðarveldi, takmörkuðu ríkisvaldi og ábyrgð. Þetta eru sömu gildi og þau sem tíðkuðust meðal klassískra frjálshyggjumanna og hófstilltra miðjuflokka fyrir einungis tveimur áratugum. En í dag eru þessi sjónarmið orðin „íhaldssemi“ og jafnvel „hættuleg“ í augum þeirra sem taka nýja staðalinn sem gefinn.

Þetta fyrirbæri er stundum kallað "hreyfanleg miðja" (e. moving center): ef einn armur færist langt í eina átt, þá virðist hin hliðin sjálfkrafa færast til, jafnvel þótt hún standi í stað. Þegar vinstrihugsun færist inn á svið sem áður var einkamál einstaklinga, hefða og samfélagsvenja og gerir það að lögboðnum sannindum verður hver sá sem vill standa í stað skyndilega álitinn öfgamaður eða úreltur.

Dæmi um þetta má sjá í opinberri umræðu víða: Þeir sem mótmæla hormónameðferð á börnum eru kallaðir transfóbískir. Þeir sem spyrja gagnrýninna spurninga um innflytjendastefnu eru sakaðir um fordóma. Þeir sem vilja standa vörð um menningararf eru sagðir þjóðernissinnar eða rasistar. Þeir sem gagnrýna „kynjastefnu“ í skólum eru sagðir vinna gegn mannréttindum. Þeir sem gagnrýna umfang ESG- og DEI-stefnu í atvinnulífi eru sakaðir um afturhaldsemi.

Í öllum þessum tilfellum eru hefðbundin sjónarmið sem áður töldust eðlilegur hluti af lýðræðislegri umræðu orðin umdeild og jafnvel útlegð.

Í slíku andrúmslofti verður fjölmiðlum ógjörningur að sýna hlutleysi, ef mælistikurnar sjálfar eru hliðraðar. Þeir sem áður skrifuðu á miðjuna, standa nú hægri megin, jafnvel þótt málflutningurinn hafi ekki breyst. Þeir sem halda sig við það sem einu sinni þótti eðlilegt, þ.e. að kyn væri tvískipt, að ríki hafi landamæri, að skoðanaskipti séu heilbrigð eru skyndilega kallaðir öfga-hægrimenn.

Það er þess vegna sem umræðan um skautun er sjálf orðin hluti af vandamálinu. Það er ekki skautunin sjálf sem veldur klofningi, heldur sú staðreynd að ein hliðin færist hraðar og með meiri hugmyndafræðilegri kröfu um hlýðni, en hin má varla blása án þess að sæta stimplun.

Lýðræði byggir á því að ólíkar raddir fái að heyrast og að miðjan sé skilgreind af samtalinu, ekki af hugmyndafræðilegum yfirboðum. Þegar fólk finnur sig á jaðri fyrir að halda sömu skoðun og fyrir tíu árum, þá er ekki spurningin: "Af hverju varð hann svona hægrisinnaður?" heldur: "Af hverju færðist hitt svona langt til vinstri?"

Heimsmarkmiðin og The Great Reset - tvær hliðar á sömu mynt?

Í kjölfar heimsfaraldursins árið 2020 urðu hugmyndir sem áður þóttu róttækar skyndilega hluti af opinberri umræðu. Hugmyndin um „The Great Reset“, kynnt af World Economic Forum (WEF), lagði til að endurhugsa heimshagkerfið, innviði samfélaga og tengsl valds og borgara. Færri átta sig á hversu djúp tenging er milli þessarar framtíðarsýnar og heimsmarkmiðanna (SDG – Sustainable Development Goals), sem eru mótuð af Sameinuðu þjóðunum.

Báðar áætlanir stefna að því að umbreyta samfélögum heimsins fyrir árið 2030, leggja áherslu á sjálfbærni, félagslegt réttlæti og alþjóðlega samvinnu og hafa verið mótaðar án beinnar lýðræðislegrar þátttöku almennings.

Sameiginleg markmið og hugmyndafræði

Þó heimsmarkmiðin séu kynnt sem hagsmunamál allra, hefur mótun þeirra farið fram í lokuðum ferlum undir stjórn alþjóðlegra stofnana og sérfræðinga án lýðræðislegs umboðs. Lítil sem engin umræða hefur átt sér stað í þjóðþingum eða meðal almennings áður en lönd skuldbundu sig til þátttöku. Þetta hefur vakið gagnrýni á að ákvarðanir séu teknar án gagnsæis eða ábyrgðar, af fámennum hópi valdhafa.

Sjálfbærni er kynnt sem hlutlaus nauðsyn, en er í reynd hluti af samhæfðri alþjóðastefnu sem oft þjónar betur hagsmunum elítunnar en almennings. Þetta skapar vantraust og eykur tortryggni gagnvart markmiðunum.

Tæknin, fjármálavald og ESG

Bæði The Great Reset og heimsmarkmiðin fela í sér samþættingu tækni, fjármála og siðferðislegra viðmiða, einkum í gegnum ESG (Environmental, Social, Governance). Hún hefur orðið framkvæmdarrammi fyrir fyrirtæki og fjárfestingarsjóði sem vilja samræma starfsemi sína við heimsmarkmiðin, oft án aðkomu almennings.

Stórfyrirtæki eins og BlackRock hafa notað ESG til að hafa áhrif á stjórn fyrirtækja og móta fjárfestingar, og þannig beitt óbeinum þrýstingi til að fylgja pólitískum stefnum sem ekki hafa verið samþykktar lýðræðislega.

Í sumum tilvikum hafa ESG-viðmið verið notuð til að útiloka fyrirtæki sem standa sig vel fjárhagslega, en standast ekki hugmyndafræðileg viðmið. Grein í Wall Street Journal (2022) lýsti hvernig olíufyrirtæki fengu einkunnir lækkaðar vegna losunar koltvísýrings, þrátt fyrir að þau störfuðu samkvæmt lögum. Financial Times greindi einnig frá því að varnartæknifyrirtæki væru útilokuð úr ESG-sjóðum vegna siðferðilegra matsviðmiða, þrátt fyrir að starfa innan lagaramma.

Þannig verða heimsmarkmið og afleidd viðmið að valdatæki og fjárfesting háð hugmyndafræðilegri hlýðni fremur en raunverulegum árangri!

Hvar er lýðræðið?

Hvorki ESG-stefnan né The Great Reset hafa aðkomu almennings í mótun eða samþykkt. Stefna og markmið hafa verið samþykkt í nafni almannahagsmuna án þess að fara í gegnum lýðræðislegar rásir, og framtíðarsýnin kynnt á ráðstefnu í Davos, af fólki sem enginn kaus!

Framtíðarsýnin er kynnt sem nauðsyn, ekki valkostur. Gagnrýni er oft stimpluð sem „öfgafull“ eða „popúlísk“, sem þrengir rýmið fyrir opna umræðu.

Í mörgum löndum hafa sveitarfélög og hagsmunahópar mótmælt framkvæmd stefna sem byggja á heimsmarkmiðunum eða ESG. Í Hollandi mótmæltu bændur harðlega aðgerðum gegn köfnunarefnislosun. Í Sri Lanka hrundi efnahagurinn eftir tilraun til að innleiða lífrænan landbúnað samkvæmt sjálfbærniskyldum. Í Bandaríkjunum og Kanada hafa ESG-innleiðingar mætt andstöðu vegna skorts á gagnsæi og aukins kostnaðar.

Árið 2030 – og hvað svo?

Heimsmarkmiðin miða að því að umbreyta heiminum fyrir 2030, en hvað tekur við? Hver skilgreinir „árangur“ og hver ákveður framhaldið? Ef stefna heldur áfram sjálfkrafa, án lýðræðislegrar endurskoðunar, þá verða valdamiðstöðvar stofnanavæddar og aðgerðir ósnertanlegar fyrir gagnrýni.

Ef fólk hefur hvorki rödd í mótun né möguleika á að hafna stefnu, þá er hætt við að framtíðin verði ákveðin af fáum, en lífguð allra.

Lokaspurningin: Veldur í skjóli lausnar?

Það sem kynnt er sem lausn getur orðið hula yfir nýtt valdakerfi. Þegar hugtök á borð við „umbreytingu“ og „samvinnu“ verða tákn fyrir miðstýrðar aðgerðir án lýðræðislegrar umræðu, þarf almenningur að spyrja:

Hver gaf leyfið?

Réttlát framtíð byggist ekki aðeins á markmiðum, heldur á því hvernig við mótum þau og hver hefur vald til þess!

Hlutlaus umfjöllun, er hún týnd list í fjölmiðlum?

Í fréttum dagsins fáum við síendurtekið sama sniðið: dramatískar fyrirsagnir, útdregnar yfirlýsingar og einhliða túlkanir á samskiptum þjóðarleiðtoga. Sérstaklega á þetta við þegar Donald Trump er annars vegar. Hvað sem hann segir eða gerir, þá er túlkunin yfirleitt neikvæð, tortryggin og oftar en ekki byggð á fyrirfram ákveðnum viðhorfum.

En hvað ef við reyndum að nálgast heimsviðburði með öðrum hætti, með því að skoða staðreyndir, hlusta á báðar hliðar og greina málin í stað þess að dæma þau fyrirfram? Pistillinn hér að neðan er tilraun til slíkrar nálgunar: hlutlaus greining á fundi Donalds Trump forseta Bandaríkjanna og Marks Carney, forsætisráðherra Kanada, sem fram fór í Hvíta húsinu 6. maí 2025.

Fundur Trump og Carney: Árekstrar, viðræðuvilji og von um nýtt upphaf

Fundurinn markaði tímamót. Fyrstu formlegu samskipti leiðtoganna síðan Carney tók við embætti og Trump sneri aftur í Hvíta húsið. Þrátt fyrir ólíkan bakgrunn og pólitíska sýn, sátu þeir til að ræða málin og kanna hvort grundvöllur væri fyrir uppbyggilegu samstarfi.

Viðskipti: Harður tónn en opnar dyr

Meginágreiningurinn snerist að tollastefnu Trumps. Bandaríkin hafa innleitt 25% tolla á innflutt kanadískt stál, ál og bifreiðar. Trump réttlætti tollana með því að leggja áherslu á innlenda framleiðslu og þjóðarhag:
„Við viljum búa til okkar eigin bíla og stál.

Carney svaraði með skýrum hætti. Hann sagði tollana skaða bæði löndin, hækki framleiðslukostnað fyrir bandarísk fyrirtæki, dragi úr samkeppnishæfni og rýri efnahagslegt samstarf. Hann benti einnig á að samþættur iðnaður, þá sérstaklega í bílaiðnaði þoli illa truflun af þessu tagi.

Þrátt fyrir harðan tón sýndu báðir viðræðurvilja: Trump lýsti núgildandi USMCA-viðskiptasamningi sem “bráðabirgðasamkomulagi”, sem hann vildi endurskoða. Carney tók þeirri hugmynd af jákvæðni, þó hann hafi lagt áherslu á jafnræði og gagnkvæman ávinning.

Stjórnmál og táknræn umræða: Kanada sem „51. ríki“?

Í gamansömum en þó áleitum orðaskiptum vísaði Trump til þess að Kanada gæti orðið 51. ríki Bandaríkjanna. Carney brást við með kaldhæðni:
„Eins og þú veist úr fasteignabransanum, þá eru sumir staðir aldrei til sölu – Kanada er einn þeirra.“

Þó orðaskiptin virtust létt, eru þau táknræn fyrir þann vanda sem stundum fylgir samskiptum ríkja sem eiga ólík sjónarmið um sjálfstæði, fullveldi og samvinnu. Að því sögðu einkenndist andrúmsloft fundarins af virðingu, jafnvel þegar ágreiningur kom upp.

Orka, innflytjendamál og loftslagsstefna

Orkumál voru einnig rædd, þar sem Carney lagði áherslu á mikilvægi frjálsra orkuflutninga milli landanna, sérstaklega varðandi rafmagn og olíu. Trump svaraði óljóst en sagðist áfram vilja tryggja „orku sjálfstæði“ Bandaríkjanna.

Í innflytjendamálum hélt Trump fast við stefnu sína um stranga landamæravörslu og gagnrýndi hælisstefnu Kanada sem „lausar hömlur“. Carney svaraði að Kanada myndi ekki þiggja „tilskipanir um eigin landamæri“. Samt tókst þeim að ræða málin án þess að viðræðurnar færu út í skæting.

Loftslagsmál voru aðeins snert í framhjáhlaupi. Carney kallaði eftir auknu samstarfi um græna tækni, en Trump brást ekki beint við þeirri hugmynd, þó hann sagðist „opinn fyrir raunhæfum lausnum“.

Lokaorð: Þegar fréttir leitast við að skýra en ekki stýra

Þessi fundur var hvorki byltingarkenndur né hörmulegur. Hann var dæmigerður, með blöndu af ágreiningi, tækifærum og pólitískum leik. En hann var líka dæmi um hvernig samskipti fullvalda ríkja eiga að líta út: með rökum, virðingu og möguleika á framvindu, jafnvel þótt sjónarmiðin séu ólík.

Það er einmitt þetta sem vantar í stóran hluta nútíma fjölmiðlunar. Oftar en ekki eru lesendur leiddir að fyrirfram mótaðri niðurstöðu í stað þess að fá tól til að mynda sér eigin skoðun. Ef við ætlum að viðhalda upplýstri umræðu í lýðræðissamfélagi verðum við að krefjast annars konar umfjöllunar: Ekki áróðurs fyrirsagna, heldur skýrra skýringa.

Því skulum við spyrja: Er ekki kominn tími til að fjölmiðlar endurheimti hina týndu list hlutlegrar, málefnalegrar umfjöllunar?

Gætu átt „dásamlegt hjónaband“