Af hverju er kapítalismi alltaf í skotlínunni?

Tvær þjóðir. Einn skagi. Sama menning, sama saga, sama tunga. En tvö efnahagskerfi. Útkoman er ljós – bókstaflega. Á gervihnattarmynd af Kóreuskaganum á nóttunni blasir við svart myrkur í norðri, nema daufur punktur yfir Pyongyang. Í suðri glóir landið af ljósum sem vitna um líf, hagvöxt og tækniframfarir. Þetta er lifandi tilraun mannkynssögunnar: hvað gerist þegar þjóð er klofin í kapítalisma og kommúnisma í 70 ár?

Niðurstaðan talar sínu máli.

Kapítalisminn: ófullkominn en áhrifaríkastur

Í dag er vinsælt að mótmæla kapítalisma. Hann er sakaður um að skapa ójöfnuð, græðgi og misrétti. Og vissulega er hann ekki fullkominn. En sagan sýnir annað: ekkert annað kerfi hefur lyft jafn mörgum úr fátækt, skapað jafn miklar framfarir eða tryggt jafn mikið frelsi og kapítalisminn.

Tæknin sem við notum daglega; snjallsímar, lyf, internetið, bílar og rafmagn er afrakstur frjálsrar samkeppni og frumkvöðla sem fengu svigrúm til að láta hugmyndir sínar blómstra. Lífslíkur hafa hækkað, ungbarnadauði hefur lækkað og milljarðar hafa sloppið úr örbirgð. Þetta gerðist ekki í tilraunum með miðstýrðan sósíalisma.

Dæmin tala sínu máli

Við getum horft á fleiri dæmi en Kóreu. Þegar Berlínarmúrinn féll árið 1989 sást svart á hvítu hversu langt var á milli austurs og vesturs. Vestur-Þýskaland, byggt á markaðshagkerfi, var orðið eitt öflugasta efnahagsveldi heims. Austur-Þýskaland, með miðstýrðan sósíalisma, sat eftir í skuld, skorti og stöðnun.

Kúba, Venesúela og Sovétríkin sýna hið sama. Hugmyndafræðin var kynnt með slagorðum um jöfnuð og réttlæti, en útkoman var kúgun, skortur og grimmd.

Af hverju er kapítalismi gagnrýndur?

Kannski vegna þess að hann sýnir galla sína á yfirborðinu. Við sjáum ójöfnuð, sjáum að sumir ná lengra en aðrir, og það stingur í augun hjá mörgum. En í stað þess að láta öfund stjórna væri hollara að einbeita sér að eigin lífi og fjölskyldu og nýta þau tækifæri sem frelsið býður upp á. Frelsið felur í sér að geta reynt, mistekist, risið upp aftur og náð árangri.

Það er líka auðvelt að rugla kapítalisma saman við spillingu eða fákeppni. En spillingin sprettur ekki af kerfinu sjálfu heldur af fólkinu sem misnotar það. Sama gildir um sósíalisma: fallegar hugmyndir geta breyst í kúgun og græðgi þegar vald safnast á hendur fárra sem græða á meðan almenningur sveltur.

Núið: ný orð, gamlar hugmyndir

Í dag er mikið talað um samfélagslega ábyrgð fyrirtækja, ESG og nýjar nálganir sem eiga að laga kerfið. Oft eru þetta falleg orð, en stundum fela þau í sér afturhvarf til hins gamla: meiri miðstýringu, pólitíska íhlutun og kerfi sem þrengir að einstaklingnum í nafni hins almenna.

Að sjálfsögðu má gagnrýna og reyna að bæta. En við verðum að muna að það kerfi sem við búum við hefur skilað meiri framförum, frelsi og tækifærum en nokkurt annað í mannkynssögunni. Hættan er að við gleymum því og hendum því góða með hinu slæma.

Að velja ljósið

Kapítalismi er ekki fullkominn. En hann hefur reynst besta leiðin til að tryggja frelsi, velferð og framfarir. Myndin af Kóreuskaganum sýnir þetta með skýrum hætti: annað kerfið myrkvaði heila þjóð, hitt kveikti ljós fyrir alla.

Spurningin sem við ættum að spyrja er ekki: „Af hverju kapítalismi?“
Heldur: „Af hverju ættum við að slökkva ljósið?“