Frasarnir sem frelsa eða fela?

Við lifum á tímum þar sem frasar hafa tekið við af ábyrgð. Þeir eru notaðir sem skothelt skjól, til að víkja ábyrgð frá sér og henda henni yfir á eitthvað óljóst sem enginn getur varið sig gegn. Og ef einhver leyfir sér að spyrja óþægilegrar spurningar, þá er hann fljótur að fá frasa í hausinn til að þagga niður umræðuna.

Nýja orðabókin

Við heyrum þetta í daglegu tali. Sá sem sefur yfir sig í vinnu segir ekki lengur: „Ég slökkti á vekjaranum.“ Nei, nú er það: „Ég á erfitt með að vakna svona snemma, kerfið gerir ekki ráð fyrir minni svefnþörf.“ Nemandi sem klúðrar prófi segir ekki: „Ég lærði ekki,“ heldur: „námskerfið er ekki hannað fyrir mig.“ Sá sem brýtur reglur segir ekki: „Ég gerði mistök,“ heldur: „Þeir skilja mig ekki, þetta er vegna forréttinda annarra.“

Minnihlutahópar hafa líka fundið töfra þessa tungutaks. Með einum frasa er hægt að stoppa alla gagnrýni: „Þetta er rasismi.“ „Þetta er hatursorðræða.“ „Þetta er árás á minnihlutahóp.“ Og ef gagnrýnandinn er hvítur karlmaður yfir fertugt, þá er alltaf hægt að henda út línunni: „miðaldra hvítir karlmenn.“ Sama gildir um „feðraveldið“, þegar það er dregið fram er eins og einhver segi „skák og mát“. Þá er umræðan búin og þú átt enga leið út.

Samfélagsleg áhrif

Þetta tungutak hefur snúið öllu á hvolf. Þar sem áður var talað beint um persónulega ábyrgð, er nú allt síað í gegnum hugmyndafræðilega frasa. Þegar eitthvað fer úrskeiðis er strax gripið til orða eins og „ósýnilegir valdhafar“ eða „ytri aðstæður“. Og ef einhver leyfir sér að efast, þá er hann fljótt stimplaður sem „afturhaldssamur“, „gamaldags“ eða jafnvel „vondur“. Þannig verður gagnrýnandinn sjálfur að vandamálinu, og ábyrgðin gufar upp.

Frasinn sem skjól

Frasarnir hljóma fallega og siðferðilega háleitir, en eru í raun bara reykur sem hylur sannleikann. Þeir eru notaðir eins og gasgrímur: allir tala, enginn tekur ábyrgð. Og á meðan hverfur ábyrgðin úr huga fólks, og leysist upp í móðu.

Hættan

Samfélag sem byggir á frösum í stað ábyrgðar er eins og hús án burðarveggja. Það getur ekki lært af mistökum, því enginn viðurkennir mistök. Það getur ekki byggt traust, því enginn stendur við orð sín. Það getur ekki þroskast, því allir fela sig á bak við orð sem þýða í raun aðeins eitt: „Ég ber enga ábyrgð.“ Og sá sem bendir á þetta fær enn einn stimpilinn „óvinur,“ „fordómafullur,“ eða er einfaldlega þaggaður niður.

Viljum við samfélag sem lifir á frösum eða samfélag þar sem fólk segir einfaldlega: „Já, þetta var á mína ábyrgð“?