Stafrænt skilríki: Nýtt andlit alræðis

Á næstu árum hyggjast ríki Evrópu og alþjóðastofnanir innleiða svokallað stafrænt skilríki (e. digital identity). Markmiðið er að einfalda aðgang að fjölbreyttri þjónustu – frá netbanka og heilbrigðiskerfi til opinberrar stjórnsýslu, ferðalaga og netverslunar. Í stað þess að muna ólík lykilorð eða skanna vegabréf, mun hver einstaklingur bera einn stafrænan lykil sem auðkennir hann í öllum kerfum.

Tæknin hefur verið kynnt sem mikilvægt skref í átt að skilvirkara og öruggara samfélagi. Evrópusambandið leggur áherslu á að borgarar geti með einum auðkennislykli staðfest hver þeir eru, samþykkt skjöl, skráð börn í skóla, greitt skatta og ferðast milli landa, allt með öruggum hætti og án pappírsforms.

En undir þessu fallega yfirborði vakna mikilvægar spurningar. Því með auknu öryggi kemur einnig aukið vald. Og spurningin sem flestir virðast ekki spyrja er: Hver hefur vald yfir þessu auðkenni – og hvernig getur það verið notað gegn þér?

Stafrænt skilríki mun ekki aðeins nýtast til að skrá þig inn á vefsíður. Það mun tengjast öllum mikilvægum þáttum samfélagsins:

• Heilbrigðisþjónustu (aðgangur að læknum, lyfjum, tryggingum)
• Fjármálum (bankaþjónusta, lán, greiðslur)
• Matvörukaupum og upprunavottun matvæla
• Ferðalögum (flug, hótel, vegabréfsathuganir)
• Netverslun og stafrænum greiðslum
• Samskiptamiðlum og ritskoðun
• Síma- og netnotkun
• Opinberri þjónustu og skráningum
• Neyðarhjálp

Í stað þess að vera gagnlegt verkfæri til að auka þægindi, verður stafrænt skilríki brátt að inngöngumiða að samfélaginu. Þú "velur" það sjálf/ur, segir kerfið, en ef þú hafnar því, verður lokað á fjármálaþjónustu, opinbera þjónustu og jafnvel heilbrigðiskerfið. Það sem virðist vera tækni til að einfalda lífið, er í raun stjórnkerfi hannað til að fylgjast með, stýra og umbuna eða refsa, allt eftir hegðun þinni. Þetta er ekki frjálst val heldur þvingað samþykki: opt-in kúgun. Frelsi sem aðeins gildir ef þú fylgir línunni.

Í Kína er þessi þróun þegar orðin að veruleika. Þar eru stafræn skilríki og svokallað samfélagsstigakerfi (social credit system) samtvinnuð í víðtæku eftirlitskerfi. Borgarar eru metnir samkvæmt hegðun, skoðunum og tengslaneti, og stigakerfi ákvarðar hvort þeir fái að ferðast með lest, opna bankareikning, fái lán eða skráð sig í nám. Þeir sem eru taldir óæskilegir, hvort sem það er vegna skoðana, netsamskipta eða félagslegra tengsla, missa stig og þar með réttindi. Þetta er raunverulegt eftirlitskerfi þar sem aðgengi að samfélaginu er skilyrt við hlýðni.

Á þessari mynd má sjá skjámynd úr kínverska stigakerfinu. Þú byrjar með 1000 stig og þar eru einstaklingar metnir og skráðir í kerfi sem raðar þeim eftir félagslegum „traustleika“. Hærra stig veitir aðgang að þjónustu og ferðalögum – lægra stig útilokar þig. Þetta er kerfi sem verðlaunar hlýðni og refsar óhlýðni.

Þetta er ekki dystópísk framtíðarsýn, heldur daglegt líf í stærsta einræðisríki heims, og sumir í Evrópu líta nú til þess sem fyrirmyndar.

Nú er sambærilegt kerfi að þróast innan Evrópusambandsins. Evrópsk stafræn auðkenning (European Digital Identity Wallet – EUDI) hefur verið í þróun frá 2021 og samkvæmt tilkynningu framkvæmdastjórnar ESB frá júní 2021 er markmiðið að allir ríkisborgarar og íbúar eigi að nota slík auðkenni fyrir allt frá netbankaþjónustu til vegabréfsathugana. Skjalið undirstrikar að notkun verði "frjáls", en í reynd verða opinber og einkarekin kerfi hvött eða skylduð til að krefjast þess. Þá segir jafnframt í skjölum World Economic Forum (WEF Insight Report: Digital Identity 2018) að stafrænt auðkenni sé lykill að því að stýra aðgangi að heilbrigðiskerfum, menntun, ferðafrelsi og internetinu.

Þetta er kynnt sem leið til að "auðvelda lífið", en raunveruleikinn er einfaldlega aukin miðstýring, rekjanleiki og möguleiki á ritskoðun og útilokun. Ef kerfið getur opnað aðgang þinn að heiminum, þá getur það líka lokað honum.

Spurningin er einföld: Treystir þú því að stjórnvöld, núverandi og framtíðar misnoti ekki slíkt vald? Hvað ef skoðanir þínar teljast síðar "öfgafullar"? Hvað ef þú vilt ekki samþykkja einhuga stefnu um loftslag, bólusetningar eða félagsleg viðmið?

Við verðum að átta okkur á því að þetta er ekki tæknispurning heldur pólitísk spurning. Eða öllu heldur: spurning um frelsi.

Við verðum að hafna þróun sem breytir frjálsu samfélagi í rafrænt fangelsi. Því þegar frelsið er háð skilyrðum, þá er það ekki lengur frelsi.

Segðu nei.

Ekki bíða eftir að þú þurfir samþykki til að sækja lyfin þín, eða leyfi til að panta flug. Ekki bíða eftir að netbankinn þinn lokist af því að þú deildir röngum hlekk eða sagðir rangt orð. Því þegar það gerist, verður of seint að segja nei. Segðu nei áður en það gerist!

Athugasemdir

[Guðmundur Ásgeirsson, 5.8.2025 kl. 03:19]

Hafa skilríki ekki verið forsenda aðgangs að þjónustu eða neytingu margvíslegra réttinda löngu áður en þau urðu rafræn? Er þetta eðlisbreyting eða aðeins formbreyting? Ég legg samt áherslu á að slík formbreyting skuli alls ekki bitna illa á neinum við aðlögun að henni.

[Arnar Freyr Reynisson, 5.8.2025 kl. 06:41]

Góð og gild spurning, og vissulega er það rétt að einhver tegund skilríkja hefur alltaf verið forsenda aðgangs að ákveðinni þjónustu. En það sem nú er í gangi er ekki bara formbreyting, heldur eðlisbreyting.

Í fyrsta lagi eru stafrænu skilríkin ekki lengur bara sönnun um hver þú ert, heldur lykill að þátttöku í samfélaginu, og aðgengi að heilbrigðiskerfi, fjármálakerfi, ferðafrelsi, netnotkun o.s.frv.

Í öðru lagi býr stafrænt kerfi yfir rekjanleika, gagnasöfnun og möguleika á samkeyrslu upplýsinga sem ekki var hægt að framkvæma áður. Þessi samleitni gerir kleift að fylgjast með, meta og jafnvel skilyrða aðgang að lífsgæðum, í rauntíma.

Það er munur á því að sýna vegabréf til að ferðast og því að geta misst til dæmis réttinn til að ferðast vegna þess að þú sagðir eitthvað rangt á netinu eða neitar bólusetningu, og allt kerfið er samtengt, sjálfvirkt og án gagnsæis.

Þetta snýst ekki um andstöðu við tækni, heldur varúð gagnvart misnotkun sem tæknin opnar fyrir.

[Guðmundur Ásgeirsson, 5.8.2025 kl. 16:54]

Alveg sammála því að það þarf að varast misnotkun á tækninni. Mér dettur í hug að þér gæti þótt þetta hérna mál áhugavert í þessu samhengi: https://island.is/samradsgatt/mal/4007 Bendi sérstaklega á umsögn Hagsmunasamtaka heimilanna. Í svipuðu máli í fyrra tókst rétt svo að afstýra því að hægt yrði að birta fólki ákæru á Ísland.is sem ekki notar það apparat of hefði jafnvel getað hlotið dóm án þess að vita af ákærunni. Sem betur fer fékkst sú breyting í gegn að slík birting er ekki gild nema viðtakandinn staðfesti móttöku skjalsins.

[Arnar Freyr Reynisson, 6.8.2025 kl. 15:16]

Takk fyrir þetta. Algjörlega með þér í þessu. Þetta mál sem þú vísar í er lýsandi dæmi um hvert kerfið stefnir. Þegar réttindi eru orðin háð því að einstaklingur sé virkur notandi í tilteknu tæknikerfi, þá er verið að binda borgararéttindi við samþykki, ekki lengur við mannréttindi.

Ég skoðaði umsögn Hagsmunasamtaka heimilanna og hún styrkir það sem ég er að segja í pistlinum. Það þurfti sérstaka lagabreytingu til að koma í veg fyrir að hægt væri að dæma fólk án þess að það hefði vitað af ákæru, vegna þess að ákæran var færð inn á Ísland.is og ekki staðfest af viðtakanda.

Þetta er ekki bara tæknileg villa, þetta sýnir hvernig stafræn miðstýring getur smám saman orðið kerfi þar sem aðgengi að réttindum, upplýsingum og sjálfsákvörðun verður skilyrt.

Takk kærlega fyrir að benda á þetta. Þetta ætti fleiri að sjá.

[Guðmundur Örn Ragnarsson, 6.8.2025 kl. 16:59]

Arnar Freyr Reynisson, það er er skrítið að þegar þú lýsir þessum væntanlegum stafrænu skilríkjum, að þú skulir ekki nefna texta Biblíunnar sem spáir um komu kerfisins og kalla kerfið merki Dýrsins.

Eins og þú segir þá er þetta kerfi á næsta leyti:

Því var leyft að gefa líkneski Dýrsins anda, til þess að líkneski Dýrsins gæti einnig talað og komið því til leiðar, að allir yrðu þeir deyddir, sem ekki vildu tilbiðja líkneski Dýrsins.

Og það lætur alla, smáa og stóra, auðuga og fátæka og frjálsa og ófrjálsa, setja merki (stafrænt) á hægri hönd sér eða á enni sín og kemur því til leiðar, að enginn geti keypt eða selt, nema hann hafi merkið, nafn Dýrsins, eða tölu nafns þess.

Hér reynir á speki. Sá sem skilning hefur reikni tölu Dýrsins, því að tala manns er það, og tala hans er sex hundruð sextíu og sex. (Op. 13:15-18).

Þú, Arnar Freyr, ráðleggur okkur að hafna notkun þessara stafrænu skilríkja. Undir það tek ég.

Sá tími kemur, innan skamms, eins og þú lýsir, að ef og þegar við neitum að nota skilríkin mun það í raun leiða okkur til dauða. Undir það strikar Biblían sjálf. En einmitt neitunin er aðgangsorð okkar að eilífa lífinu með Guði.

En ef við samþykkjum að nota stafræna kerfið, eins og flestir munu gera, felst í því trúartilbeiðsla á Dýrinu (táknmynd Djöfulsins) og því fylgir eilíf glötun.

Woke-hreyfingin í heiminum er er undanfari tilbeiðslunnar á Dýrinu.

[Guðmundur Ásgeirsson, 6.8.2025 kl. 22:06]

Sæll Arnar Freyr.

Svo að nákvæmlega rétt sé sagt frá þá þurfti alltaf lagabreytingu til að heimila birtingu ákæru í stafrænu pósthólfi. Í fyrstu drögum að frumvarpi sem voru birt í samráðsgátt var lagt til að nóg yrði að senda ákæru í stafræna pósthólfið án tillits til vitundar viðtakanda um slíka birtingu. Ef það hefði orðið óbreytt að lögum hefði orðið hægt að dæma fólk án þess að það vissi af ákæru. Sem betur var því breytt þannig að þegar frumvarpið var lagt fyrir Alþingi var búið að bæta við því skilyrði að viðtakandi þyrfti að hafa staðfest móttöku ákæru.

Það sem kom mér þó allra mest á óvart var að engin mannréttindasamtök eða sjálfskipaðir varðhundar einstaklingsfrelsis og sjálfsákvörðunarréttar hreyfðu neinum andmælum við frumvarpsdrögunum í sinni upphaflegu mynd þegar þau innihéldu hið stórhættulega ákvæði sem hefði leyft birtingu ákæru án vitundar ákærða. Við vorum þau einu sem hreyfðu andmælum, samtök sem venjulega skipta sér ekkert af sakamálum heldur beita sér fyrir neytendavernd á fjármálamarkaði og húsnæðisöryggi. Eina ástæðan fyrir því að við gerðum það var að í sama frumvarpi var líka fjallað um meðferð einkamála þar sem neytendur geta átt í hlut til dæmis ef banki stefnir einhverjum til greiðslu skuldar á grundvelli lánssamnings sem gæti hafa lent í vanskilum (eða jafnvel alls ekki og kannski bara um að ræða tilhæfulausa stefnu eins og eru alveg til dæmi um).

Það var ekki fyrr en eftir að breytt frumvarp með skilyrði um staðfestingu móttöku ákæru var lagt fram á Alþingi sem Mannréttindaskrifstofa Íslands og Lögmannafélags Íslands lýstu yfir stuðningi við breytinguna til hins betra, eftir að hún hafði verið gerð.

Aftur á móti vildu Ríkissaksóknari, Héraðsaksóknari, Lögreglustjórafélag Íslands, Lögreglustjórinn á höfuðborgarsvæðinu og Lögreglustjórin á Suðurnesjum ólm fá heimild til að birta ákærur í stafrænu pósthólfi án tillits til vitundar viðtakanda. Einnig heimtuðu Samtök fjármálafyrirtækja með liðsinni Samtaka Atvinnulífsins að fá samkonar heimild til að birta stefnur til að höfða dómsmál vegna skulda gegn fólki án vitundar þess (sem það myndi þá tapa sjálfkrafa). Sem betur fer fengu þau þessar mannfjandsamlegu óskir sínar ekki uppfylltar.

Þau einu sem börðust af einhverju viti gegn þessum tilburðum til ofríkis og mannréttindabrota voru Hagsmunasamtök heimilanna. Þó að náðst hafi einn mikilvægasti varnasigur í mannréttindabaráttu síðustu ára var samt ekkert fjallað um hann sem slíkan í fjölmiðlum. Þessari varnarbaráttu er langt frá því að vera lokið því ýmsar stofnanir og fyrirtæki heimta enn að fá leyfi til að birta greiðsluáskoranir og innheimtustefnur rafrænt, sem skeyta litlu um hvort sá sem verður fyrir slíku taki til varna og vilja í raun helst sleppa við allt svoleiðis "vesen".

Á eftirfarandi slóðum má finna allt um þetta umrædda mál er varðar meðferð sakamála og einkamála í samráðsgátt og á vef Alþingis:

https://island.is/samradsgatt/mal/3590

https://www.althingi.is/thingstorf/thingmalalistar-eftir-thingum/ferill/154/691/?ltg=154&mnr=691

Fylgstu endilega með og gerðu það sem í þínu valdi stendur til að verjast þessu með okkur og vekja fleiri til vitundar því þessu er langt frá því að vera lokið.