Ísland verður að hafna valdframsali til WHO – svo við endurtökum ekki mistökin frá COVID-19

Við megum ekki gleyma því hvernig COVID-19 var notað til að réttlæta fordæmalausar lokanir og skerðingu á réttindum án nægilegrar umræðu. Ef Ísland gerir ekkert fyrir 19. júlí 2025, samþykkjum við skuldbindingar WHO sjálfkrafa. Þetta er ekki formsatriði heldur pólitísk ákvörðun um hvort við viljum endurtaka COVID-19 reynsluna – en nú með enn veikari möguleikum á að segja nei takk næst.

Þetta er einmitt kjarni þeirra breytinga sem lagðar eru til á Alþjóðlegu heilsureglunum (IHR). Með því að samþykkja þær framseljum við Alþjóðaheilbrigðismálastofnuninni (WHO) formlegt vald til að knýja fram svipaðar samræmdar og íþyngjandi aðgerðir, án þess að íslensk stjórnvöld eða almenningur hafi vald til að meta hvort þær séu raunverulega nauðsynlegar.

Hvað er að gerast?

Árið 2024 samþykkti Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO) breytingar á alþjóðlegu heilbrigðisreglugerðinni (IHR) sem veita stofnuninni aukið vald til að samræma viðbrögð ríkja við (alþjóðlegum heilsufarsógnum). Í stað þess að treysta mati og ákvörðunum einstakra ríkja gera breytingarnar ráð fyrir:

1. Skuldbundinni og tafarlausri tilkynningarskyldu um hvers kyns heilsufarsógn, jafnvel þótt stjórnvöld telji hana litla eða staðbundna.
2. Samræmdri innleiðingu alþjóðlegra ráðlegginga WHO, sem gæti þýtt þrýsting á stjórnvöld til að grípa til ferðabanna, lokana, samkomutakmarkana eða skyldubólusetninga – jafnvel gegn vilja almennings eða eigin mati stjórnvalda.
3. Aðgangi WHO að innlendum gögnum, upplýsingum og viðbragðsáætlunum, og mögulegu eftirliti með því hvernig ríki bregðast við.
4. Eftirlitsnefnd sem metur hversu vel ríki hlíta reglunum og getur þrýst á stjórnvöld að fylgja fyrirmælum WHO í einu og öllu.
5. Skyldu til að deila lyfjum og bóluefnum sem framleidd eru innanlands, jafnvel þótt innlend þörf sé brýnni.

Höfum við lært af COVID-19?

Nú vitum við hvað samræmdar neyðaraðgerðir geta þýtt:

• Fjöldatakmarkanir sem settu fyrirtæki á hliðina og sköpuðu mikið atvinnuleysi.
• Ferðabönn sem sundruðu fjölskyldum og lokuðu landamærum.
• Skólalokun sem dró úr menntun og félagslegum þroska barna.
• Hræðsluáróður og skortur á opnum, gagnrýnum umræðum um áhrif og nauðsyn aðgerða.
• Langvarandi geðheilbrigðisvandamál og félagsleg einangrun.

Það sem gerði þetta mögulegt var að stjórnvöld vísuðu til neyðarástands, samræmdra alþjóðlegra ráðlegginga og hræðsluviðbragða til að réttlæta skerðingu mannréttinda. Viljum við veita WHO formlegt vald til að krefjast þessara aðgerða aftur – jafnvel þótt aðstæður séu minni háttar?

Hverjir hafa hag af þessu?

• Risafyrirtæki (eins og BlackRock) sem vilja móta alþjóðlega stefnu eftir eigin hagsmunum.
• Lyfjaiðnaðurinn sem græðir á stórum bóluefnakaupum og miðlægum samningum.
• Fjársterkir einkaaðilar og stofnanir (eins og Bill and Melinda Gates Foundation) sem fjármagna WHO og hafa áhrif á forgangsröðun hennar.
• Alþjóðastofnanir sem réttlæta tilvist sína með því að skapa ótta hjá almenningi og kalla eftir miðlægri stjórn.

Af hverju á Ísland að hafna þessu?

Þetta snýst ekki um að vera á móti alþjóðlegu samstarfi heldur um að læra af fortíðinni og verja sjálfsákvörðunarrétt okkar:

• Við eigum að ráða sjálf hvernig við bregðumst við heilsufarsógn, með okkar serfræðingum og menningu að leiðarljósi.
• Við eigum ekki að framselja vald til stofnunar sem er fjármönuð af risafyrirtækjum og einkasjóðum með eigin hagsmuni.
• Við eigum að tryggja að ákvarðanir sem skerða frelsi fólks séu teknar á Íslandi, af fólki sem stendur ábyrgt gagnvart íslenskum kjósendum – og eftir opna umræðu.

Ákall

Við höfum lært af COVID-19 hve hratt hægt er að skerða borgaraleg réttindi í skjóli neyðarástands. Við megum ekki veita samþykki okkar fyrir kerfi sem gerir slíkt enn auðveldara næst. Ísland á ekki að samþykkja þetta í blindni. Við verðum að nýta rétt okkar til að hafna því áður en 19. júlí 2025 rennur upp, annars verður samþykktin sjálfkrafa. Þetta er spurning um sjálfstæði Íslands, lýðræði og virðingu fyrir fólkinu sem hér býr á Íslandi.

„Það er alltaf auðveldara að gefa frá sér vald en að endurheimta það.“

Athugasemdir

[Guðmundur Ásgeirsson, 12.7.2025 kl. 22:21]

Ég hef áhuga á að vita meira um þennan WHO sáttmála. Það hafa lengi verið í gangi flökkusögur um að hann innihaldi einhver stórhættuleg ákvæði sem færi WHO meint "alræðisvald" á heimsvísu (sem er reyndar ekki hægt samkvæmt alþjóðalögum). Fyrir allnokkru átti ég í samskiptum við manneskju sem hafi einmitt skrifað pistil með varnarorðum í miklum upphrópunarstíl við þessu meinta "alræðisvaldi". Ég ákvað því að spyrja viðkomandi hvar í sáttmálanum þetta kæmi fram og benda á það með tilvitnun eða vísun í greinarnúmer í texta sáttmálans (hann er mjög langur og ég hef takmarkað svigrúm til að lúslesa slík skjöl í frítíma mínum). Þá varð nú fátt um svör og það eina sem var vísað í voru tröllasögur sem aðrir höfðu skrifað sem voru greinilega staddir í samskonar hugarheimi og þessi. Sama hvað ég eltist við það sem var fjallað um fann ég hvergi neina tilvitnun eða vísun í þau ákvæði í texta sáttmálans sem var haldið fram að hefðu þessu meintu áhrif. Eftir ítrekaðar tilraunir til að biðja viðkomandi um nákvæmari heimildir var á endanum svarað með þjósti: "LESTU ÞETTA BARA SJÁLFUR!" Nú hafði ég í einfeldni minni haldið að einhver sem sæi ástæðu til að skrifa langorða og stóryrta pistla um innihald samnings eða sáttmála hefði verið búinn að kynna sér efni hans nógu vel til að geta rökstutt mál sitt með tilvísunum. Nei, það var bara vísað á aðra sem höfðu skrifað það sama eða svipað og étið hver upp eftir öðrum í einhverskonar hringrúnki án þess að neinn þeirra hefði rökstutt neitt af því með tilvísunum í textann sjálfan sem þetta snerist allt um.

Þess vegna vil ég spyrja þig góðfúslega, getur þú hjálpað mér til fróðleiks um þennan wHO sáttmála með því að vísa mér á hann með tengli og/eða tilvitnun í textann eða númerum greina eða blaðsíðna þar sem hægt er finna þau orð í texta sáttmálans sem eru sögð fela í sér þetta meinta framsal valds til alþjóðlegu heilbrigðismálastofnunarinnar?

[Arnar Freyr Reynisson, 13.7.2025 kl. 21:19]

Takk fyrir góða og málefnalega spurningu. Ég skil vel að þú viljir sjá nákvæmar tilvísanir í texta og rökstuðning, það er mikilvægt í svona umræðu. Hér er tilraun til að útskýra málið, með beinum heimildum í texta Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar (WHO), sem margir hafa gagnrýnt fyrir að fela í sér aukið vald WHO á kostnað sjálfstæðs mats ríkja.

Í fyrsta lagi er mikilvægt að átta sig á að umræðan á Íslandi snýst ekki um sérstakan nýjan heimsfaraldurssáttmála (Pandemic Accord) heldur um breytingar á núverandi Alþjóðlegu heilbrigðisreglunum (International Health Regulations, IHR 2005). Þessar breytingar voru samþykktar á Alþjóðaheilbrigðisþingi WHO í maí 2024 og ríki hafa nú frest til 19. júlí 2025 til að hafna þeim eða samþykkja.

WHO birti sjálf samþykkt texta breytinganna á vef sínum og hann er opinber og aðgengilegur á pdf-skjali sem er um 30 blaðsíður. Sjá hér:
https://apps.who.int/gb/ebwha/pdf_files/WHA77/A77_R6-en.pdf

Í breytingunum eru ákvæði sem hafa vakið gagnrýni fyrir að skerða sjálfstætt mat ríkja og auka skuldbindingar við að fylgja WHO. Hér eru nokkur dæmi beint úr textanum:

• Skuldbundin og skýr tilkynningarskylda í grein 6. (Each State Party shall notify WHO within 72 hours of assessment of public health information of all events which may constitute a public health emergency of international concern). Þetta er skýr skyldubundin tilkynning, áður var túlkunin sveigjanlegri.

• Ný grein 13A (adopted 2024) kveður á um, States Parties shall undertake to follow WHO's recommendations. Í eldri textanum var orðalagið (should consider implementing) og því mun sveigjanlegra. Hér er skuldbinding um að (undertake to follow).

• Grein 10 (amended) krefst aðgangs WHO að upplýsingum, (Upon request by WHO, a State Party shall provide available relevant public health information, including genomic data and plans for public health response). Þetta festir að ríki verði að afhenda gögn og viðbragðsáætlanir.

• Annex 1A bætir við kröfu um að ríki stofni sérstaka IHR-yfirvöld sem hafa beint samband við WHO og fylgi eftir að reglurnar séu virtar. Þetta er nýtt form eftirlits og eftirfylgni.

• Sama grein 13A kveður einnig á um, (States Parties shall cooperate with WHO to ensure equitable access to health products including through sharing of manufacturing capacities). Þetta þýðir að ríki skuldbinda sig til að deila framleiðslugetu lyfja og bóluefna til að tryggja jafnan aðgang, jafnvel þótt innlend þörf sé brýn.

Þetta eru ekki flökkusögur heldur formlega samþykkt ákvæði sem eru skýr í textanum sjálfum. Stuðningsmenn breytinganna segja að markmiðið sé að tryggja samræmd, samvinnuáherslu og réttláta dreifingu á lyfjum og upplýsingum. Gagnrýnendur segja að þetta feli í sér veikingu á fullveldi ríkja og sjálfstæðu mati sérfræðinga á landsvísu, þar sem WHO fái formlegt lagastoð til að þrýsta á eða krefjast samræmdra aðgerða, eins og ferðabanna, lokana, samkomutakmarkana eða skyldubólusetninga.

Það er líka rétt að WHO getur ekki neytt ríkisvald beint, því alþjóðalög virka ekki eins og innanlandslög með löggæsluvald. En þegar ríki samþykkja reglugerðir sem skuldbindandi milliríkjasamkomulag, geta þau orðið formlega bundin við að innleiða ráðleggingar WHO í eigin réttarkerfi og alþjóðlegt pólitískt og lagalegt vægi slíkra skuldbindinga er verulegt.

Ég hvet alla sem vilja mynda sér upplýsta skoðun til að lesa sjálfa breytingarnar. Þær eru ekki of langar og allar þessar greinar sem ég vitnaði í eru í heild sinni í skjalinu sem WHO birti eftir að samþykkt var í maí 2024.

Ég vona að þetta svari fyrirspurninni um hvar í textanum þessar skuldbindingar koma fram. Þetta eru ekki upphrópanir né hræðsluáróður heldur beinar breytingar sem liggja fyrir á prenti.

[Guðmundur Ásgeirsson, 13.7.2025 kl. 21:51]

Kærar þakkir! Þú ert sá fyrsti af mörgum sem ég hef reynt að spyrja um þetta sem hefur getað veitt efnislegt svar með vísan í hinn raunverulega texta með skýrum hætti sem er algjörlega til fyrirmyndar.

Eftir að hafa fengið þetta góða svar er ég sammála því að þetta sé eitthvað sem skuli gjalda varhug við og ekki samþykkja með þögninni, sem er reyndar í andstöðu við meginreglur um skýrt og upplýst (explicit and informed) samþykki.

[Arnar Freyr Reynisson, 14.7.2025 kl. 12:10]

Mín er ánægjan, Guðmundur.

[Guðmundur Ásgeirsson, 20.7.2025 kl. 01:15]

Ég meina það í alvöru að ég met það mjög mikils að fá svona góðar upplýsingar sem eru sannreynanlegar á grundvelli áreiðanlegra heimilda. Það er ljós í myrkri allrar upplýsingaóreiðu nútímans.

[Arnar Freyr Reynisson, 20.7.2025 kl. 15:38]

Kærar þakkir, Guðmundur, ég met það að heyra þetta.