Þegar Evrópusambandið refsar eigin borgurum fyrir skoðanir

(Pistill 6 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um) Í maí 2025 tók Evrópusambandið fordæmalaust skref. Í fyrsta sinn í sögu sambandsins voru einstaklingar, þar á meðal eigin ríkisborgarar, settir á refsiaðgerðarlista, ekki fyrir glæpi eða ofbeldi, heldur fyrir skoðanir.

Á listann voru meðal annars þrír fjölmiðlamenn: Thomas Röpper og Alina Lipp, þýskir ríkisborgarar, og Hussein Dogru, fjölmiðlamaður af tyrkneskum uppruna sem starfar í Evrópu. Sameiginlegt með þeim öllum er að þau hafa gagnrýnt stefnu Vesturlanda í Úkraínustríðinu, tjáð sig með efasemdum um úkraínsk stjórnvöld og deilt efni sem ESB telur fela í sér „rússneskan áróður“.

Refsing án dóms

Viðurlögin voru samþykkt af ráðherraráði ESB að tillögu nýs utanríkismálastjóra, Kaju Kallas. Engin dómstólsmeðferð fór fram. Engin sönnunarfærsla. Enginn réttur til varnar. Framkvæmdavaldið ákvað og dæmdi, og útkoman var ferðabann innan ESB, frysting eigna og bann við fjárstuðningi.

Með öðrum orðum: Þeir sem veita þessum blaðamönnum fjárhagslegan stuðning, jafnvel óafvitandi, geta átt yfir höfði sér refsingu.

Hvað var sagt – og af hverju má það ekki?

Samkvæmt skjölum ESB voru þau sökuð um að „kerfisbundið miðla rangfærslum“, „grafa undan lögmæti úkraínskra stjórnvalda“ og „dreifa áróðri“. Enginn fullyrðir að öll þeirra ummæli hafi verið sönn, en síðan hvenær hefur það verið refsivert í lýðræðisríki að hafa rangt fyrir sér?

Alina Lipp hefur áður sætt rannsóknum í Þýskalandi vegna ummæla sinna og telur sjálf að hún sé ofsótt fyrir að tjá „hina hliðina“ á átökunum.

Hættulegt fordæmi

Þessi aðgerð markar hættuleg tímamót. Hún sýnir að sambandið telur sig nú hafa rétt til að skilgreina hvað sé „rétt“ túlkun á alþjóðlegum átökum, og beita refsingu gegn þeim sem víkja frá þeirri túlkun. Þetta er ekki lengur barátta gegn hatri eða ofbeldi, þetta er barátta gegn „óþægilegum skoðunum“.

Þöggun undir fána réttlætisins

Í orði kveðnu er þetta liður í að „vernda lýðræðið“. En þegar ríkisvald fer að dæma um hvað megi segja og refsa þeim sem segja eitthvað annað þá hefur lýðræðið sjálft verið svipt kjarnanum: frelsi til að tjá sig, frelsi til að efast, frelsi til að mótmæla.

Þetta skapar kælingaráhrif á fjölmiðlaumfjöllun um alla Evrópu. Skilaboðin eru skýr: Tjáðu þig rangt – og við frystum bankareikninginn þinn.

Réttarríkið hunsað

Það sem gerir þetta sérstaklega alvarlegt er að framkvæmdavaldið, sem hvorki er dómstóll né lýðræðislega kosið beint, fer nú með vald til að ákvarða sekt einstaklinga og setja viðurlög án dóms og laga. Slík framkvæmd gengur þvert á meginreglur réttarríkisins.

Hver er næstur?

Ef blaðamenn mega ekki tjá sig um stríð, má þá gagnrýna loftslagsstefnu ESB? Innflytjendamál? Efnahagsstefnu? Er næsta skref að setja aðra „óábyrga“ borgara á lista í nafni „samfélagslegs stöðugleika“?

Niðurstaða

Þegar lýðræðisríki fara að refsa borgurum sínum fyrir skoðanir sem víkja frá opinberri stefnu, þá er hættan ekki bara fólgin í því sem gerðist. Hún felst í fordæminu. Fordæminu sem opnar dyr fyrir vald sem getur, þegar því hentar, skilgreint gagnrýni sem glæp.

Evrópusambandið segist standa vörð um lýðræði og frelsi. En nú verður það að svara einni einfaldri spurningu:
Er frelsi aðeins leyfilegt þegar það er samþykkt af yfirvöldum?

Heimild:

¹ Council of the EU press release 386/25 (20. maí 2025)