Hvernig varð tjáningarfrelsi að grundvallarrétti – og af hverju er það nú í hættu?

(Pistill 1 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um). Við hugsum oft um tjáningarfrelsi sem eitthvað sjálfsagt. Rétturinn til að segja það sem maður hugsar, gagnrýna valdhafa, skiptast á skoðunum, efast, spyrja, vekja umræðu, þetta tilheyrir lýðræðisþjóðfélagi. Það er súrefni samfélagsins.

En þetta frelsi kom ekki til okkar sem gjöf.
Það varð til í sársauka. Í skugga stríðs, ritskoðunar og ótta. Það varð til vegna þess að fólk vissi hvernig það er að búa í samfélagi þar sem ekkert má segja.

Og það sem fæstir átta sig á: þetta sama frelsi, sem Evrópa barðist fyrir í áratugi, er í dag að veikjast, ekki í einum hvelli, heldur í rólegheitum. Í nafni góðra markmiða.

Eftir stríðið: Þegar Evrópa sagði „aldrei aftur“

Eftir gjöreyðingarstríðið 1939–1945, með ritskoðun, þöggun andófs og niðurbroti sjálfs hugsunarfrelsis, sögðu þjóðir Evrópu: Aldrei aftur.

Það var ljóst að lýðræði og mannréttindi eru ekki sjálfgefin. Þau þurfa að vera skráð, vernduð og minnt á þau.

Þess vegna var árið 1950 undirritaður Mannréttindasáttmáli Evrópu. Þar var kveðið á um margt, rétt til lífs, vernd gegn pyndingum, og réttláta málsmeðferð.
En líka: tjáningarfrelsi. Í 10. grein stendur að hver maður eigi rétt á að tjá sig, að veita og þiggja upplýsingar, án afskipta yfirvalda.

Og síðar bætti Evrópudómstóllinn við:

„Tjáningarfrelsi á ekki aðeins við um hugmyndir sem fallið geta í kramið – heldur líka þær sem móðga, hneyksla eða stuða.“

Það er kjarninn í frjálsu samfélagi.
Því samfélag sem þolir ekki að heyra það sem það vill ekki heyra, þolir í raun ekkert nema samhljóm.

En frelsið fékk líka skorður

Evrópa vissi líka af biturri reynslu að orð geta kveikt í heilu samfélagi.
Að frjáls tjáning má ekki verða frjálst að hatast.

Þess vegna tóku mörg ríki upp strangari lög en t.d. Bandaríkin. Þýskaland bannaði nasískan áróður og afneitun helfararinnar. Frakkland og Austurríki settu sambærilegar takmarkanir.

Markmiðið var réttmætt:
Að koma í veg fyrir að orð yrðu vopn til útrýmingar. Að sögulegur hryllingur endurtæki sig ekki með því að leyfa sömu hugmyndum aftur að taka rætur, undir verndarvæng frelsis.

Þetta var ekki vantrú á frelsi. Þetta var varúð. En varúð getur snúist í ofvarkárni.

Tjáningarfrelsi sem jafnvægi milli hugrekkis og ábyrgðar

Í Evrópu hefur tjáningarfrelsi alltaf verið frelsi með ábyrgð.

• Þú mátt segja það sem þú vilt – en þú mátt ekki hvetja til ofbeldis.
• Þú mátt gagnrýna trúarbrögð – en ekki kalla til útrýmingar.
• Þú mátt ögra – en ekki misnota.
• Þetta hljómar eins og heilbrigt jafnvægi.

Og lengi vel virkaði það. Umræðan blómstraði. Gagnrýnin hugsun fékk rými. Margt var deilt um, margt þoldi dagsljós. Lýðræðið varð sterkara með því að leyfa ólíkar skoðanir, líka þær sem fóru gegn straumnum.

En eitthvað hefur breyst...

Á síðustu árum hefur þetta jafnvægi farið að hallast.

Hugtökin sem áður voru til verndar, eins og „hatursorðræða“, „upplýsingaóreiða“ eða „skaðlegt efni“ hafa víkkað út.

• Það sem áður var bara ögrandi skoðun er í dag kallað óábyrgt.
• Það sem áður mátti deila um er í dag merki um öfga.

Þessi breyting á sér stað alls staðar:

• Í nýrri löggjöf sem þrengir ramma umræðu á netinu
• Í samstarfi stjórnvalda og samfélagsmiðla sem „stýra sýnileika“
• Í fjölmiðlum sem forðast umdeild viðfangsefni af ótta við skítkast
• Í háskólum þar sem ögrandi skoðanir þola ekki lengur dagsljósið
• Og hjá venjulegu fólki sem lærir að segja minna, bara til að eiga frið

Við köllum það oft „virðingu“, „samfélagsábyrgð“, „öruggt rými“ en stundum er þetta einfaldlega þöggun.

Og það gerist án þess að við tökum eftir því

Það hættulegasta er ekki beint bann á tjáningu einstaklingsins. Það hættulegasta er hversu eðlilegt þetta fer að virðast.

Við segjum:

• „Auðvitað á að passa að enginn móðgist.“
• „Auðvitað á að fjarlægja villandi upplýsingar.“
• „Auðvitað má ekki dreifa óábyrgum skoðunum.“

Og smám saman hættum við að spyrja:
En hver ákveður hvað er móðgandi? Hver skilgreinir hvað er villandi? Hver hefur rétt á að þagga niður?

Þetta skiptir öllu máli

Tjáningarfrelsi er ekki lúxus. Það er ekki einhvers konar auka krydd í lýðræðissamfélagi.
Það er súrefnið.

Án þess getum við ekki rætt lausnir. Við getum ekki sagt frá ranglæti. Við getum ekki andmælt valdinu.
Við getum ekki vaxið sem samfélag, heldur einungis þagað, samþykkt og fylgt eftir.

Og sú staðreynd að þessi þróun gerist á friðartímum, í nafni öryggis, kurteisi og ábyrgðar, gerir hana bara hættulegri.

Þetta er ástæða þess að ég skrifa þessa röð færslna.

Við þurfum að rifja upp hvers vegna við fengum tjáningarfrelsi í upphafi.
Hvers vegna það var svo mikilvægt að tryggja að enginn gæti stjórnað umræðunni, slökkt á röddum eða mótað sannleikann eftir hentugleika.

Og því þurfum við að spyrja sjálf okkur:
Erum við að verja frelsið eða hjálpa til við að afnema það, brosandi, í nafni upplýsingaöryggis og „mildrar umræðu“?