Stríð og sannleikur: Hvers vegna er aldrei fjallað um sögulegt samhengi Úkraínudeilunnar?

Þegar Rússland réðst inn í Úkraínu í febrúar 2022 varð fljótt til einföld frásögn í vestrænum fjölmiðlum og stjórnmálaumræðu: árásin væri tilefnislaus, einhliða ákvarðanataka af hálfu Pútíns og sýn á landvinninga í anda gamla Sovétríkjanna. En sú saga nær ekki yfir þann sögulega og pólitíska jarðveg sem hafði myndast í Evrópu eftir lok kalda stríðsins.

Til þess að skilja innrásina í Úkraínu þarf að rýna í þróun öryggismála í Evrópu frá lokum kalda stríðsins. Því til stuðnings má vísa til skjala sem sýna hvernig leiðtogar vestrænna ríkja ræddu við sovéska embættismenn á tíunda áratugnum og lýstu andstöðu sinni við frekari útþenslu NATO. Slík gögn hafa komið fram í rannsóknarskýrslum, skjölum frá National Security Archive og upplýsingum sem birtust síðar í gegnum WikiLeaks. Þessi heimildagögn sýna að öryggishagsmunir Rússlands voru þekktir löngu fyrir átökin, og benda til þess að forsenda til lengri tíma hafi verið spenna og vantraust – sem margir sérfræðingar höfðu varað við. Þegar Sovétríkin leystust upp árið 1991 var til staðar tækifæri til að byggja nýtt evrópskt öryggiskerfi, ekki lengur byggt á tveimur andstæðum hernaðarbandalögum. Margir vonuðust til að NATO myndi annaðhvort leysast upp eða þróast í átt að pólitískri öryggissamvinnu sem tæki tillit til Rússlands sem samstarfsaðila.

Brotin loforð

Árið 1990 voru gerð munnleg og pólitísk loforð við sovéska leiðtoga, sérstaklega Mikhail Gorbatsjov, um að NATO myndi ekki færast „eina tommu til austurs“ ef samþykki fengist fyrir sameiningu Þýskalands innan bandalagsins. Þetta kom meðal annars fram á fundi milli James Baker, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, og Gorbatsjovs þann 9. febrúar 1990, þar sem Baker sagði: „Not one inch eastward.“ Þetta er staðfest í fundargerð sem varð opinber með birtingu skjala frá National Security Archive. (Heimild) Þar má einnig finna skjöl sem sýna að Hans-Dietrich Genscher, utanríkisráðherra Vestur-Þýskalands, lýsti svipuðum sjónarmiðum gagnvart Austur-Evrópu.

Þrátt fyrir þetta tók NATO að stækka frá 1999 og tók á móti 14 nýjum ríkjum, þar af mörgum sem áður tilheyrðu sovésku áhrifasvæði.

Tímalína stækkunar NATO:

• 1999: Pólland, Tékkland, Ungverjaland

• 2004: Búlgaría, Rúmenía, Slóvakía, Slóvenía, Eistland, Lettland, Litháen

• 2009: Albanía, Króatía

• 2017: Svartfjallaland

• 2020: Norður-Makedónía

• 2023: Finnland (Svíþjóð samþykkt, bíður fullrar staðfestingar)

Skjöl frá bandaríska sendiráðinu í Moskvu árið 2008, opinberuð af WikiLeaks, sýna að Bandaríkin vissu að innganga Úkraínu í NATO væri „rauð lína“ fyrir Rússland. (Heimild)

Þegar valdaskipti áttu sér stað í Úkraínu árið 2014, með beinum stuðningi Vesturlanda við andrússnesk öfl, og ný stjórn lýsti yfir vilja til NATO-aðildar, svaraði Rússland með því að taka yfir Krímskaga og styðja uppreisnarhópa í Donbas. Þar með var leiðin rudd að átökum sem urðu að fullsköpuðu stríði árið 2022. Forsetinn Viktor Janúkóvítsj hafði þá nýverið hafnað samningi við Evrópusambandið og horfið í staðinn að samstarfi við Rússland. Vesturlönd höfðu hins vegar veitt mótmælendum í Kænugarði pólitískan og fjárhagslegan stuðning. Bandarískir embættismenn, þar á meðal Victoria Nuland, gegndu lykilhlutverki í að samhæfa aðgerðir með andrússneskum öflum innan Úkraínu. Símtal hennar við Jeffrey Pyatt, sendiherra Bandaríkjanna í Úkraínu, þar sem þau ræða um hverjir ættu að fara í hvaða embætti í nýrri ríkisstjórn, var hlerað og lekið á netið árið 2014. (Heimild) Þegar Janúkóvítsj flúði land eftir vopnuð átök var ný ríkisstjórn mynduð með stuðningi Bandaríkjanna og ESB, sem lýsti þegar í stað yfir vilja til samstarfs við NATO. Frá sjónarhóli Moskvu voru þetta ekki lýðræðisleg umskipti, heldur valdarán með beinum afskiptum Vesturlanda.

Fjölmiðlar, frásagnaval og afneitun á samhenginu

Eitt af því sem hefur einkennandi áhrif á hvernig almenningur skynjar átökin í Úkraínu, er einstrengingsleg og staðreyndasnauð umfjöllun fjölmiðla, þar sem flókin saga er einfalduð í svart/hvíta mynd: Rússland er árásarþjóð, Úkraína fórnarlamb, og NATO óvilhallur verndari lýðræðis. Þetta er ekki hlutlaus lýsing heldur pólitískt val á frásögn, og hefur mótað þá sýn sem almenningur hefur fengið að heyra.

Í stað þess að bjóða upp á rýni í sögulegt samhengi, NATO-stækkun, valdaafskipti Vesturlanda í Úkraínu 2014, eða ógnarupplifun Rússa af hernaðarlega umkringingu þá er dregin upp einföld, siðferðileg skýring sem útilokar rök annarra hagsmuna.

Með þessu móti er ekki aðeins verið að afbaka veruleikann, heldur einnig að loka á umræðu. Þeir sem spyrja spurninga eða benda á þessi atriði eru merktir sem „afsakanar Pútíns“ eða „áróðursfulltrúar Kreml“. Þannig er heilbrigð, lýðræðisleg umræða kæfð, ekki með rökum, heldur með stimplun.

Það má jafnvel segja að „umræðurýmið“ sé ekki lengur opið því þeir sem víkja frá hinni samþykktu línu eru útskúfaðir úr opinberri umræðu. Það er í samræmi við það sem breski blaðamaðurinn Peter Hitchens sagði: „Margir sem kunnu að efast um þessar lygar eru horfnir – og enginn hefur komið í staðinn.“

Öryggissáttmáli Pútins sendur til NATO

Árið 2021 sendi Pútín NATO drög að öryggissáttmála þar sem krafist var að Úkraína fengi ekki inngöngu í bandalagið. Þeim var hafnað, og skömmu síðar hófst innrásin. Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, sagði í ræðu fyrir Evrópuþingið í september 2023: „Pútín hóf stríðið til að fá minna NATO, en hann fékk meira.“ (Heimild)

Peter Hitchens, breskur blaðamaður, hefur fjallað ítarlega um hvernig vestrænir leiðtogar höfðu lofað að NATO myndi ekki færast austar. Í grein í Daily Mail segir hann: „Hardly anyone in our country knows the truth about Ukraine… You have just been fed propaganda nonsense about ‘democracy’, freedom and a fictitious Russian threat.“ (Heimild) Hann gagnrýnir fjölmiðla og stjórnvöld fyrir að endurtaka einhliða frásögn án þess að nefna þetta mikilvæga samhengi.

Jeffrey Sachs, prófessor og fyrrverandi ráðgjafi Sameinuðu þjóðanna, flutti í janúar 2023 ræðu fyrir Evrópuþinginu þar sem hann lýsti áhyggjum sínum af því hvernig NATO hefði með stækkun sinni ógnað öryggi Rússlands. Hann benti á að ögrandi aðgerðir, s.s. uppsetning eldflaugakerfa og afskipti af stjórnmálum í Úkraínu, hefðu stuðlað að því ástandi sem leiddi til innrásarinnar. Hann sagði: „Það er kominn tími til að við hættum að telja okkur vera saklausir og byrjum að viðurkenna eigin ábyrgð á þróun mála í Evrópu.“ (Heimild)

Sumir telja að Rússland hafi hagað sér eins og heimsvaldastefnuveldi, en aðrir benda á að ákvarðanir NATO og Bandaríkjanna um víkkun, uppsetningu eldflaugakerfa og stuðning við andrússneskar stjórnir í nágrannaríkjum Rússlands hafi skapað óumflýjanlegt ástand. John Mearsheimer, prófessor við University of Chicago, sagði í ræðu árið 2015: „Vesturlönd bera ábyrgð á því sem nú er að gerast í Úkraínu. Þetta er í raun krísa sem þau bjuggu til.“ (Heimild)
Þetta er frásögn sem ögrar ríkjandi túlkun og krefst þess að við spyrjum: Hverjir ögruðu í raun hverjum?

Á bak við innrásina — Rök Rússlands og öryggissjónarmið

Rússar hafa ítrekað sagt að meginástæða innrásarinnar sé að hindra áframhaldandi stækkun NATO að landamærum sínum. Í ræðu frá desember 2021 sagði Pútín: „Við höfum enga áform um að ráðast á önnur ríki, en við munum bregðast við ef öryggi okkar er ógnað.“

Ein helsta hernaðarlega ástæða Rússa fyrir að tryggja sér Krímskaga er höfnin í Sevastopol, eina heita höfn Rússlands við Svartahaf. Hún hefur bæði hernaðar- og efnahagslega þýðingu, og að missa hana til NATO hefði verið óásættanlegt fyrir Rússa.

Auk þess hefur NATO komið fyrir eldflaugakerfum í mörgum austur-evrópskum ríkjum, og Bandaríkin sett upp skotflaugavarnakerfi sem Rússar telja ógna öryggi sínu. Úkraína var eina nágrannaríki Rússlands þar sem slík kerfi höfðu ekki verið sett upp — enn sem komið var. Aðild Úkraínu að NATO hefði því í augum Moskvu fellt síðasta varnarlag þeirra.

Hverjir bera raunverulega fórnarkostnaðinn?

Það eru ekki diplómatar, herforingjar eða pólitískir leiðtogar sem bera þyngstu byrðarnar í þessu stríði, heldur almenningur. Fjölskyldur í Donbas sem hafa lifað við skothríð og sprengingar síðan 2014. Börn í Kænugarði sem hrekjast á flótta. Ungir hermenn á báðum hliðum sem eru sendir í dauðann af stjórnvöldum sem höfnuðu samningaleið. Mæður sem fá börnin sín heim í kistum. Úkraínskt efnahagslíf í rúst. Evrópubúar sem borga hærra orkuverð og búa við óvissu. Við öll sem sjáum lýðræðislegan umræðuvettvang þrengjast.

Það er dapurlegt að sjá hvernig Evrópusambandið, sem eitt sinn lýsti því yfir að það væri friðarverkefni, tekur nú þátt í hernaðarvæðingu heimsálfunnar með vaxandi stuðningi við vopnasendingar, refsiaðgerðir og áróður gegn hverri röddu sem spyr „af hverju“. Enn alvarlegra er að Ísland, þjóð sem stendur utan hernaðarbandalaga hefur samþykkt að styðja við bakið á þessari stefnu í nafni „samstöðu“. Það hefur engin lýðræðisleg umræða farið fram um hvernig þetta þjónar íslenskum hagsmunum.

Ísland segist standa með friði, en hefur í raun tekið afstöðu með stríðinu án umræðu.