Þögnin, sjálfblekkingin og forsetinn sem þorði að benda á hurðina

Ímyndum okkur eftirfarandi atburð: Steven Pinker, þekktur sálfræðingur, höfundur metsölubóka og prófessor við Harvard, segir sig frá samtökunum Freedom From Religion Foundation, sem hann hefur stutt í 20 ár, ekki vegna trúarbreytinga, heldur vegna þess að samtökin hafa sjálf snúið sér að nýjum trúarbrögðum.

„Samtökin berjast ekki lengur gegn trúarlegum áhrifum í opinberu rými,“ segir hann, „heldur hafa þau tekið upp nýja trú, með eigin kenningum, bannhelgi og villutrú, og flokka nú ákveðnar skoðanir sem guðlast eða siðferðislega afvegaleiddar.“

Það sem kom Pinker úr jafnvægi var deila innan samtakanna um rétt einstaklinga til að trúa því að líffræðilegt kyn sé raunverulegt og óumbreytanlegt. Þessi afstaða, sem áður hefði talist vísindaleg eða jafnvel sjálfsögð, var orðin bannorð. Það, í hjarta frjálslyndrar menntastofnunar og meðal félaga í samtökunum, var hún ekki lengur leyfileg skoðun.

Þögnin er orðin kerfisbundin

Nýleg rannsókn við tvo af virtustu háskólum Bandaríkjanna, Northwestern og Michigan, leiddi í ljós að 88% nemenda viðurkenna að þeir hafi þóst hafa frjálslyndari skoðanir en þeir raunverulega hafa, einfaldlega til að komast áfram faglega. Yfir 80% sögðust hafa skilað ritgerðum sem lýstu viðhorfum sem þeir sjálfir deildu ekki, einungis til að ganga í augun á kennurum eða tryggja sér betri einkunnir.

Svo mikið fyrir „tjáningarfrelsi“ og „fjölbreytileika sjónarmiða“.

Þegar nemendum var gefinn kostur á að tjá sig nafnlaust sögðu þeir að upplifunin væri ekki endilega frelsandi heldur góð. Margir sögðu að þetta hefði verið í fyrsta sinn sem þeir gátu sagt skoðanir sínar án ótta við afleiðingar. Og sú hreinskilni, eins og einn viðmælandi orðaði það, var „uppreisn“, ekki gegn samfélaginu, heldur gegn þeirri sjálfsblekkingu sem hafði verið nauðsynleg til að spila leikinn og komast áfram í skólanum.

Inngilding með skilyrðum

Háskólar segjast vilja tryggja „öruggt rými“ fyrir alla, en þessi trygging virðist einungis ná til þeirra sem endurtaka réttu frasana og samþykkja ríkjandi hugmyndafræði. Aðrir þurfa að þegja, leika leikinn eða lúta fyrir óskrifuðum reglum. Þetta er ekki inngilding. Þetta er kerfisbundin sjálfsblekking í nafni samstöðu og yfirborðslegs friðar.

Eins og höfundar rannsóknarinnar segja: „Sannleikurinn er orðinn félagsleg áhætta.“ Í stað þess að efla sjálfstæða hugsun er ungu fólki kennt að klæðast félagslegri grímu, ekki til að sýna tillitssemi, heldur til að forðast útskúfun, tapa ekki tækifærum og bjarga eigin stöðu.

Trump og opna hurðin

Í þessu umhverfi í Bandaríkjunum stígur Donald Trump fram. Ekki sem hugsjónamaður með nýja sýn, né sem fræðimaður með mótaða hugmyndafræði, heldur sem maður sem skilur að stór hluti almennings skynjar ranglætið. Hann veit að akademían lifir í sjálfsblekkingu, og að þögnin sem ríkir er ekki samstaða, heldur hræðsla. Þar sem aðrir þegja af ótta, stendur Trump upp — beinn í baki og skýr í máli — og segir það sem margir hugsa, en þora ekki að láta í ljós. Hann talar ekki til að falla í kramið, heldur vegna þess að hann trúir því að sannleikurinn eigi rétt á sér, líka þegar hann er óþægilegur. Hann sér að dyrnar eru þegar opnar, og ýtir á þær af fullum krafti. Hann skapaði ekki þessa andstöðu við akademíska einræðishyggju, heldur dró hana fram í dagsljósið. Hann er ekki eldurinn; hann er súrefnið sem kyndir það sem þegar logaði í hljóði.

Með yfirlýstum markmiðum um að berjast gegn „woke“ hugmyndafræði og „stjórnmálalegri rétttrúnaðarstefnu“ hefur Trump beint sjónum sínum að háskólum sem hann segir hafa svikið hlutverk sitt sem vettvangur frjálsrar hugsunar. Áhrifin hafa verið óvænt, ekki bara í gegnum orð, heldur í gegnum aðgerðir.

University of Pennsylvania hefur viðurkennt að trans konur sem kepptu í kvennaflokki hafi skapað óréttlæti gagnvart öðrum konum og beðist opinberlega afsökunar: „Við áttum okkur nú á því að konur urðu fyrir ójafnræði eða kvíða vegna stefnu sem þá var í gildi.“ Columbia og Brown eru þegar farin að endurskoða inntökuferla og hugmyndafræðilegar forsendur. Harvard, sem lengi hefur verið tákn akademísks forystuvalds í Bandaríkjunum, er að sögn næst í röðinni til að viðurkenna mistök og endurskoða eigin hugmyndafræðilega stöðu.

Trump nýtur þess að sýna sig sem drifkraftinn á bak við þessar breytingar, en í raun er stærri sagan sú að háskólasamfélagið sjálft var þegar farið að leita leiða út úr þeirri hugmyndafræðilegu sjálfheldu sem það hafði fest sig í. Það sem Trump gerði var að gera ósagðan sannleika sýnilegan, og benda beint á hurðina sem margir höfðu gengið framhjá, af ótta við stimplun, útskúfun eða atvinnumissi.

Þetta er ekki uppreisn öfgahægrimanna

Þetta er ekki bylting hvítra, trúaðra, eldri karla. Þetta er undiralda sem hefur vaxið í þögninni, meðal ungs fólks sem hefur lært að stilla sig inn á væntingar, þegja, aðlagast og jafnvel afneita eigin sannfæringu, allt til að tryggja sér einkunn, viðurkenningu, framgang eða frið. Þetta er þögul uppreisn gegn menningarlegri stjórnsemi, sem birtist í kurteisu orðalagi, fögrum slagorðum um fjölbreytileika og samstöðu, og hástemmdum stefnuyfirlýsingum. En svo var bent á ósamræmið, og sprungan í yfirborðinu breyttist í rifu, sem hleypti sannleikanum út. Hann kom ekki með látum, heldur í hljóði, en óstöðvandi og óþægilegur eins og vatn sem finnur sér leið.

Og það sem er kannski óþægilegast fyrir andstæðinga Trumps: að hann er ekki upphafsmaður þessa andófs. Hann er rödd þess, og notar sviðsljósið til að segja það sem aðrir þora ekki að segja opinberlega, en flestir hugsa í hljóði.

Og hvað með Ísland?

Þegar þetta er skrifað liggja engar íslenskar rannsóknir fyrir sem meta hversu algengt það er að háskólanemar hér á landi finni fyrir þrýstingi til að fela eigin skoðanir. En spurningin á fullan rétt á sér: Eru íslenskir nemendur í raun frjálsir til að hugsa sjálfstætt, ef þeir þurfa að vanda hvert orð, vega hvaða fánar eru til sýnis og tryggja að skoðanir þeirra falli að hugmyndafræðilegum væntingum í kennslustundum og verkefnum??