Þetta eru bara karlar í kjólum!

Af hverju hæðist vestræn menning að eigin rótum, og hvað tekur við ef við höfum þær ekki lengur?

Í gær rakst ég á athugasemd á Facebook þar sem mynd af kardínálum í skrúðgöngu, í aðdraganda páfakjörs, var gerð að háðung. Þar stóð meðal annars:

„Þetta er fáránlegt dæmi – að hjörð af gömlum körlum, klæddum í pell og purpura, skuli loka sig inni og velja helsta trúarleiðtoga heimsins.“
Heimild

Þessi athugasemd er lýsandi dæmi um þann sjálfshaturstón sem tröllríður vestrænum samfélögum í dag, þar sem fólk keppist við að niðurlægja eigin menningararf, skammast sín fyrir kristna siðmenningu og gera gys að þeim táknum sem héldu uppi heilli heimsálfu í þúsundir ára.

En það er sérkennilegt, og reyndar afar hrokafullt, að við, sem lifum á örlitlu andartaki í mannkynssögunni, teljum okkur skyndilega vita best hvernig samfélag eigi að vera. Mannkynið hefur lifað í um 300.000 ár. Vestræn siðmenning í sinni kristnu mynd hefur haldist stöðug í að minnsta kosti 1.500 ár. Það er ótrúlegt traust sem sumir virðast leggja á eigin skammtímahugsun, en jafnframt lítil virðing fyrir því sem lifði og hélt heilu heimsálfunum saman í árhundruð.

Sagan sýnir hvað gerist þegar samfélög rífa niður siðferðilegar undirstöður sínar án þess að setja eitthvað stöðugt í staðinn:

• Eftir fall Rómaveldis stóð kirkjan eftir sem eina stofnunin sem hélt Evrópu saman.

• Í Frönsku byltingunni útskúfuðu menn kirkjuna – og svöruðu því með aftökum og ógnarstjórn.

• Í Sovétríkjunum var trúin bönnuð – með niðurbrjótandi afleiðingum sem við sjáum enn í dag.

„Því ef undirstöður eru rifnar niður, hvað getur hinn réttláti þá gert?“
– Sálmur 11:3

Þetta eru ekki bara karlar í kjólum. Þetta eru tákn, hefðir og menning sem eiga meira skilið en kaldhæðni. Þetta eru leifar af röð, samhengi og siðferði sem haldið hefur uppi heilli heimsálfu. Að gera grín að því og í leiðinni upphefja ekkert í staðinn, er ekki merki um upplýsta framtíðarsýn, heldur menningarlega minnimáttarkennd.

Ef þessi „hjörð af gömlum körlum“ sem fólk hefur uppi háð um, á ekki lengur að gegna hlutverki siðferðilegs leiðarljóss, hvað tekur þá við?
Er það:
– Innihaldslaus gildi stórfyrirtækja og alþjóðastofnana sem snúast um valda- og arðrán?
– Islam, sem krefst algerrar undirgefni og leggur blátt bann við gagnrýni?
– Yfirborðslegar „samstöðuherferðir“ á Instagram og TikTok sem endurspeglast í regnbogafána og trending hashtags?
– Pólitísk rétttrúnaður sem breytist eins og veðrið og refsar öllum sem stíga út fyrir rammann?

Það er auðvelt að hæðast að því sem er göfugt, gamalt og kunnugt.
Mun erfiðara, en mikilvægara, er að spyrja sig:

- Af hverju lifði þetta svona lengi?
- Hverju hélt þetta uppi?
Og hvað gerist ef við hendum því öllu, án þess að vita hvað kemur næst?

 

Þegar miðjan hreyfist – og þú ert skyndilega öfgamaður

Í pólitískri umræðu samtímans er sífellt oftar talað um "skautun", að heimurinn skiptist í tvær fylkingar sem færist stöðugt lengra frá hvor annarri. Margir benda á aukinn stuðning við íhaldsflokka eða þjóðernissinna sem dæmi um "hægriöfgastefnu" sem sé að rista djúpt í lýðræðisleg samfélög. En spyrja má: Hver hefur í raun hreyft sig?

Fyrir þá sem fylgjast grannt með stjórnmálaþróun síðustu tveggja áratuga er ekki útilokað að helsta hreyfingin hafi átt sér stað vinstramegin, ekki vegna almennrar sósíaldemókratískrar stefnu, heldur vegna verulegrar hugmyndafræðilegrar útvíkkunar vinstri armsins í menningar- og samfélagsmálum. Hugtök á borð við kynvitund, kerfisbundinn rasisma, örugg svæði, jákvæða mismunun og loftslagsskyldur hafa orðið hluti af daglegu stjórnmálamáli, en fyrir fáeinum árum voru þau varla til umræðu utan akademíu eða jaðarhópa.

Á sama tíma halda margir íhaldssamir einstaklingar, bæði til hægri og miðju áfram að tala fyrir einstaklingsfrelsi, þjóðarveldi, takmörkuðu ríkisvaldi og ábyrgð. Þetta eru sömu gildi og þau sem tíðkuðust meðal klassískra frjálshyggjumanna og hófstilltra miðjuflokka fyrir einungis tveimur áratugum. En í dag eru þessi sjónarmið orðin „íhaldssemi“ og jafnvel „hættuleg“ í augum þeirra sem taka nýja staðalinn sem gefinn.

Þetta fyrirbæri er stundum kallað "hreyfanleg miðja" (e. moving center): ef einn armur færist langt í eina átt, þá virðist hin hliðin sjálfkrafa færast til, jafnvel þótt hún standi í stað. Þegar vinstrihugsun færist inn á svið sem áður var einkamál einstaklinga, hefða og samfélagsvenja og gerir það að lögboðnum sannindum verður hver sá sem vill standa í stað skyndilega álitinn öfgamaður eða úreltur.

Dæmi um þetta má sjá í opinberri umræðu víða: Þeir sem mótmæla hormónameðferð á börnum eru kallaðir transfóbískir. Þeir sem spyrja gagnrýninna spurninga um innflytjendastefnu eru sakaðir um fordóma. Þeir sem vilja standa vörð um menningararf eru sagðir þjóðernissinnar eða rasistar. Þeir sem gagnrýna „kynjastefnu“ í skólum eru sagðir vinna gegn mannréttindum. Þeir sem gagnrýna umfang ESG- og DEI-stefnu í atvinnulífi eru sakaðir um afturhaldsemi.

Í öllum þessum tilfellum eru hefðbundin sjónarmið sem áður töldust eðlilegur hluti af lýðræðislegri umræðu orðin umdeild og jafnvel útlegð.

Í slíku andrúmslofti verður fjölmiðlum ógjörningur að sýna hlutleysi, ef mælistikurnar sjálfar eru hliðraðar. Þeir sem áður skrifuðu á miðjuna, standa nú hægri megin, jafnvel þótt málflutningurinn hafi ekki breyst. Þeir sem halda sig við það sem einu sinni þótti eðlilegt, þ.e. að kyn væri tvískipt, að ríki hafi landamæri, að skoðanaskipti séu heilbrigð eru skyndilega kallaðir öfga-hægrimenn.

Það er þess vegna sem umræðan um skautun er sjálf orðin hluti af vandamálinu. Það er ekki skautunin sjálf sem veldur klofningi, heldur sú staðreynd að ein hliðin færist hraðar og með meiri hugmyndafræðilegri kröfu um hlýðni, en hin má varla blása án þess að sæta stimplun.

Lýðræði byggir á því að ólíkar raddir fái að heyrast og að miðjan sé skilgreind af samtalinu, ekki af hugmyndafræðilegum yfirboðum. Þegar fólk finnur sig á jaðri fyrir að halda sömu skoðun og fyrir tíu árum, þá er ekki spurningin: "Af hverju varð hann svona hægrisinnaður?" heldur: "Af hverju færðist hitt svona langt til vinstri?"