Þegar miðjan hreyfist – og þú ert skyndilega öfgamaður

Í pólitískri umræðu samtímans er sífellt oftar talað um "skautun", að heimurinn skiptist í tvær fylkingar sem færist stöðugt lengra frá hvor annarri. Margir benda á aukinn stuðning við íhaldsflokka eða þjóðernissinna sem dæmi um "hægriöfgastefnu" sem sé að rista djúpt í lýðræðisleg samfélög. En spyrja má: Hver hefur í raun hreyft sig?

Fyrir þá sem fylgjast grannt með stjórnmálaþróun síðustu tveggja áratuga er ekki útilokað að helsta hreyfingin hafi átt sér stað vinstramegin, ekki vegna almennrar sósíaldemókratískrar stefnu, heldur vegna verulegrar hugmyndafræðilegrar útvíkkunar vinstri armsins í menningar- og samfélagsmálum. Hugtök á borð við kynvitund, kerfisbundinn rasisma, örugg svæði, jákvæða mismunun og loftslagsskyldur hafa orðið hluti af daglegu stjórnmálamáli, en fyrir fáeinum árum voru þau varla til umræðu utan akademíu eða jaðarhópa.

Á sama tíma halda margir íhaldssamir einstaklingar, bæði til hægri og miðju áfram að tala fyrir einstaklingsfrelsi, þjóðarveldi, takmörkuðu ríkisvaldi og ábyrgð. Þetta eru sömu gildi og þau sem tíðkuðust meðal klassískra frjálshyggjumanna og hófstilltra miðjuflokka fyrir einungis tveimur áratugum. En í dag eru þessi sjónarmið orðin „íhaldssemi“ og jafnvel „hættuleg“ í augum þeirra sem taka nýja staðalinn sem gefinn.

Þetta fyrirbæri er stundum kallað "hreyfanleg miðja" (e. moving center): ef einn armur færist langt í eina átt, þá virðist hin hliðin sjálfkrafa færast til, jafnvel þótt hún standi í stað. Þegar vinstrihugsun færist inn á svið sem áður var einkamál einstaklinga, hefða og samfélagsvenja og gerir það að lögboðnum sannindum verður hver sá sem vill standa í stað skyndilega álitinn öfgamaður eða úreltur.

Dæmi um þetta má sjá í opinberri umræðu víða: Þeir sem mótmæla hormónameðferð á börnum eru kallaðir transfóbískir. Þeir sem spyrja gagnrýninna spurninga um innflytjendastefnu eru sakaðir um fordóma. Þeir sem vilja standa vörð um menningararf eru sagðir þjóðernissinnar eða rasistar. Þeir sem gagnrýna „kynjastefnu“ í skólum eru sagðir vinna gegn mannréttindum. Þeir sem gagnrýna umfang ESG- og DEI-stefnu í atvinnulífi eru sakaðir um afturhaldsemi.

Í öllum þessum tilfellum eru hefðbundin sjónarmið sem áður töldust eðlilegur hluti af lýðræðislegri umræðu orðin umdeild og jafnvel útlegð.

Í slíku andrúmslofti verður fjölmiðlum ógjörningur að sýna hlutleysi, ef mælistikurnar sjálfar eru hliðraðar. Þeir sem áður skrifuðu á miðjuna, standa nú hægri megin, jafnvel þótt málflutningurinn hafi ekki breyst. Þeir sem halda sig við það sem einu sinni þótti eðlilegt, þ.e. að kyn væri tvískipt, að ríki hafi landamæri, að skoðanaskipti séu heilbrigð eru skyndilega kallaðir öfga-hægrimenn.

Það er þess vegna sem umræðan um skautun er sjálf orðin hluti af vandamálinu. Það er ekki skautunin sjálf sem veldur klofningi, heldur sú staðreynd að ein hliðin færist hraðar og með meiri hugmyndafræðilegri kröfu um hlýðni, en hin má varla blása án þess að sæta stimplun.

Lýðræði byggir á því að ólíkar raddir fái að heyrast og að miðjan sé skilgreind af samtalinu, ekki af hugmyndafræðilegum yfirboðum. Þegar fólk finnur sig á jaðri fyrir að halda sömu skoðun og fyrir tíu árum, þá er ekki spurningin: "Af hverju varð hann svona hægrisinnaður?" heldur: "Af hverju færðist hitt svona langt til vinstri?"