Eru fólksflutningar til Evrópu vopn í höndum Írans?

Meðvitað valdaspil eða óformleg þjóðarherferð í nafni trúar?

Fjöldi stríða í Miðausturlöndum tengist beint fjármögnun og stefnu klerkastjórnar Írans. En ef við skoðum áhrifin í víðara samhengi, með lýðfræði, trúar-hugmyndafræði og veikleika Vesturlanda í huga, blasir við spurning sem fáir þora að spyrja:

Eru flóttamannastraumar og fjölgun múslima í Evrópu raunverulega afleiðing styrjalda – eða hluti af lengri, hugmyndafræðilegri stefnu?

Fjármögnun átaka og óstöðugleika – með skýrum tilgangi

Það er staðfest að klerkastjórnin í Íran fjármagnar herská öfgasamtök í:

• Gaza (Hamas, Islamic Jihad)
• Líbanon (Hezbollah)
• Jemen (Houthis)
• Írak og Sýrlandi (Shía-vígsveitir)

Markmiðið? Að veikja andstæðinga Írans (Ísrael, Sádi-Arabíu, Bandaríkin) og stækka áhrifasvæði sitt í gegnum svokölluð „proxy wars“ – afleidd stríð sem skapa óstöðugleika og flóttamenn.

Með óstöðugleika fylgja straumar fólks í leit að (öryggi). Og hvert leita þeir? Til Evrópu. Þar taka lönd á móti þeim í nafni mannúðar, án þess að spyrja: hver skapaði þessa ógn?

Lýðfræðileg þróun og hugsanleg "strategía"

Evrópa stendur frammi fyrir lýðfræðilegri kreppu:

• Lág fæðingartíðni
• Hröð öldrun samfélaga
• Þörf fyrir vinnuafli

Þetta hefur verið notað sem réttlæting fyrir opnum landamærum. En afleiðingarnar eru skýrar:

• Múslimar eru orðnir 20–30% í mörgum stórborgum Evrópu
• Sjálfstæð samfélög mótast sem hafna aðlögun
• Krafa um sharía-lög og trúarleg sérréttindi eykst

Er þetta tilviljun – eða afleiðing kerfisbundinnar veikleika Vesturlanda sem þeir nýta sér?

Hugmyndafræðilegt markmið: útbreiðsla íslam sem heimstrúar

Bæði klerkastjórnin í Íran (shía) og samtök eins og Muslim Brotherhood (sunni) deila sameiginlegu markmiði: Að íslam verði ríkjandi trú og stjórnarform í heiminum.

Þetta er ekki samsæriskenning, þetta er skrifað svart á hvítu í riti þeirra og oft sagt opinberlega.

Þótt trúarlegur ágreiningur sé milli shía og sunni, þá hafa klerkarnir í Teheran aldrei hikað við að styðja sunni-hópa eins og Hamas ef það þjónar stærra markmiði: veikingu Vesturlanda, niðurbroti Ísraels og útbreiðslu íslam.

Fólksflutningar sem vopn – "Hijrah" í nútímaskilningi

Íslömsk hugmyndafræði kennir "hijrah" – trúarlega réttlætingu þess að flytja til nýrra landa í því skyni að:

• Breiða út trúna
• Byggja upp samfélög múslima innan annarra ríkja

Í nútíma samhengi sjá margir "fjöldainnflutning múslima til Evrópu" sem nýja hijrah – ekki með vopnum, heldur með lýðfræði og menningarlegum þrýstingi.

Er þetta skipulögð árásarstefna?

Það er engin opinber viðurkennd áætlun frá Íran um að nýta fólksflutninga til að íslam-væða Evrópu. En þegar punktarnir eru tengdir saman blasir við:

• Þeir fjármagna stríð sem skapa flóttamenn
• Þeir styðja öfgaislam í Evrópu með moskufjármögnun, imamum og trúarskólum
• Þeir hafna vestrænni samræðu en krefjast virðingar og réttinda í vestrænu samfélagi
• Þeir líta á Evrópu sem siðferðilega fallna og þurfi trúarlega endurlausn

Niðurstaða

Er klerkastjórnin í Íran að fjölga múslimum í Evrópu sem hluta af stefnu? Formlega ekki. En óformlega? Líklega. Þetta virðist vera afleiðing sem þeir bjóða velkomna, jafnvel hvetja áfram.

Þeir vita að Vesturlönd glíma við siðferðislegt tómarúm, hræðslu við ásakanir um fordóma og skort á vilja til að verja eigið menningarlegt sjálfstæði.

Og meðan við slökkvum elda sem þeir kveikja, töpum við lýðræðinu hægt og hljótt. Ekki í stríði, heldur í tölfræði, reglugerðum og trúarlegri undanlátsemi.

Það er kominn tími til að spyrja: Hverjir stjórna þróuninni – og hvert erum við að stefna?

Við erum bara eldsneyti

Hvernig leiðtogar Hamas viðurkenna að fórna eigin fólki

Í umræðu um átökin milli Ísraels og Hamas eru menn fljótir að lýsa yfir samúð með þjáningu almennra borgara í Gaza. Það er eðlilegt. En það sem sjaldnar kemst á yfirborðið og ætti að fá miklu meiri athygli, eru bein ummæli leiðtoga Hamas, þar sem þeir viðurkenna sjálfir að þeir nota eigið fólk sem mannlega skildi, áróðursvopn eða „hráefni“ í píslarvottamenningu samtakanna.

Þetta eru ekki ásakanir frá andstæðingum þeirra. Þetta eru viðurkenningar þeirra sjálfra.

„Fyrir hvern líkama munu konur okkar fæða fleiri píslarvotta“

– Sami Abu Zuhri, maí 2025

Í viðtali sem birt var í maí 2025 lýsti háttsettur talsmaður Hamas, Sami Abu Zuhri, því yfir að mannfall væri í raun aukaatriði:

„Fjöldi látinna skiptir ekki máli. Þeir sem deyja verður skipt út. Konur okkar munu fæða fleiri píslarvotta. Meira en 50.000 börn hafa fæðst í Gaza frá upphafi stríðsins.“
– MEMRI TV, 2025

Ummælin vöktu reiði meðal íbúa Gaza, sem lýstu því á samfélagsmiðlum að þeir væru ekki verndaðir – heldur notaðir.

„Við erum bara eldsneyti fyrir stríð þeirra.“
– New York Post, 20. maí 2025

„Við notum konur og börn sem mannlega skildi“

– Fathi Hammad, Hamas MP, 2008

Í ræðu árið 2008 lýsti Fathi Hammad, þáverandi innanríkisráðherra Hamas, því hvernig konur og börn væru kerfisbundið notuð sem mannlegir skildir:

„Fólk okkar er orðið að iðnaði. Dauðinn hefur orðið að iðnaði… Konur okkar, börn og öldungar eru notuð sem skjöldur gegn sprengjuvélum Síonista.“
– MEMRI TV, 29. febrúar 2008

Hér er ekki verið að lýsa neyðarúrræði. Hér er lýst aðferð.

„Þessi göng eru ekki fyrir almenning“

– Mousa Abu Marzouk, Hamas stjórnmálaleiðtogi, október 2023

Í viðtali við rússneska sjónvarpsstöðina RT sagði háttsettur leiðtogi Hamas:

„Þessi neðanjarðargöng er ekki byggð fyrir borgara. Þær eru eingöngu til að vernda bardagamenn. Vernd borgara er á ábyrgð Sameinuðu þjóðanna og Ísraels.“
– MEMRI TV

„Ef borgarar deyja, þá er það ekki okkar ábyrgð.“
– India Today, 30. október 2023

Þessi orð afhjúpa kaldan og skipulagðan skort á siðferðislegri ábyrgð.

„Við hvetjum fólk til að standa gegn árásum með berum brjóstum“

– Sami Abu Zuhri, 2014

Í sjónvarpsviðtali árið 2014 lýsti Sami Abu Zuhri því sem „sigri“ þegar fólk stendur sem mannlegur skjöldur:

„Þetta er það sem við gerum – og það hefur skilað árangri.“
- Middle East Media Research Institute (MEMRI)

Það að lýsa mannlegum skildi sem árangursríkri hernaðarstefnu sýnir að viðkomandi hefur engin áform um að vernda eigin borgara.

Skólar, moskur og sjúkrahús sem hernaðarsvæði

Alþjóðleg mannréttindasamtök eins og Human Rights Watch og Amnesty International hafa ítrekað gagnrýnt Hamas fyrir að notfæra sér borgaralega innviði sem hernaðarlega skildi.

„Hamas hefur ítrekað skotið eldflaugum úr íbúðarhverfum, skólum, moskum og jafnvel sjúkrahúsum – meðvitað að stefna borgurum í hættu.“
– Human Rights Watch, 2009

Þetta er brot á alþjóðalögum og siðferðisleg martröð.

Hver þjónar hverjum?

Í stað þess að verja sína eigin þegna, virðast margir leiðtogar Hamas líta á þá sem hráefni í píslarvottahugmyndafræði, og sem áróðurstæki fyrir alþjóðasamúð.

Þeir kalla það frelsisbaráttu. En frelsi sem byggist á vísvitandi fórnum barna og óbreyttra borgara, er ekki frelsi. Það er grimmd.

Tími sannleikans

Það er ekki lengur Ísrael sem heldur því fram að Hamas fórni eigin borgurum. Það eru þeir sjálfir sem segja það. Og það eru borgararnir í Gaza sjálfir sem segja:

„Við erum bara eldsneyti.“

Við skuldum þeim meira en þögn. Við skuldum þeim sannleikann.

Og nú er kominn tími til að raddir fólksins, fjölmiðlar og alþjóðastofnanir geri það sem þeir ættu að hafa gert fyrir löngu:
að fordæma Hamas af fullri hörku.
Ekki með hálfkveðnum vísum. Ekki með undanbrögðum. Heldur með siðferðislegri staðfestu sem verndar þá sem enginn verndar.

Ef við hunsum vitnisburð þeirra sem lifa þetta á eigin skinni, þá höfum við brugðist.

Frá heilögum málstað til hagsmunapólitíkur: Hvers vegna arabísk ríki snúa baki við Hamas

„Í alþjóðastjórnmálum ráða ekki tilfinningar heldur jafnvægi – og þegar jafnvægi breytist, breytast bandalögin.“

Ég hef lengi fylgst með þróuninni í Miðausturlöndum, bæði út frá sögulegum rótum og þeim valdapólitísku umbreytingum sem eiga sér stað í dag. Það sem áður var einföld frásögn um undirgefna Palestínumenn og harðstjóra Ísraela er í dag orðið flóknara, sundurleitara og í raun spegilmynd af því hvernig alþjóðakerfið sjálft er að breytast. Ég setti saman þessa samantekt til að varpa ljósi á það hvernig og hvers vegna mörg arabísk ríki hafa snúið baki við Hamas, og hvers konar pólitískt landslag er að mótast í skugga Írans og með aðkomu Bandaríkjanna.

Hamas – frá frelsishreyfingu til úthýsts milliliða Írans

Hamas hefur frá upphafi verið öfgakenndari en PLO, bæði í trúarlegum skilningi og í afstöðu til Ísraels. Stefnuskráin frá 1988 boðar beinlínis eyðingu Ísraelsríkis og hafnar öllum friðarviðræðum sem „blekkingu“. Þrátt fyrir mildara orðalag í nýrri yfirlýsingu 2017 hefur grunnstefnan ekki breyst.

Arabísk ríki sem áður studdu Hamas hafa fjarlægst hreyfinguna. Þau líta nú á hana sem afsprengi Múslímska bræðralagsins, hugmyndafræði sem mörg þeirra líta á sem ógn við eigin stjórnarfar. Í dag eru aðeins örfá ríki, sérstaklega Katar og að hluta Tyrkland sem halda stuðningi við Hamas. Hitt helsta bakland hreyfingarinnar er Íran.

Íran – óvinur Ísraels og Persaflóar í senn

Íran hefur nýtt sér veikleika palestínska málsins og fyllt tómarúmið. Í gegnum fjárstuðning, vopnasendingar og þjálfun hefur Teheran byggt upp svokallaðan „mótstöðuás“ sem nær frá Hizbollah í Líbanon til Hamas í Gaza og Húta í Jemen. Hamas er þar hluti af stærra valdapakki gegn Ísrael, en líka gegn súnní-múslimaríkjunum í Persaflóa.

Afleiðingin er sú að Hamas er ekki lengur aðeins palestínskt fyrirbrigði heldur milliliður í valdapólitík Írans. Þetta hefur skapað djúp vantraust hjá ríkjum eins og Sádi-Arabíu, UAE og Egyptalandi.

Ný bandalög, ný forgangsröðun

Á meðan Hamas einangrast meira, hafa sömu ríki gert það sem var óhugsandi fyrir aðeins fáum árum: þau hafa opnað formleg samskipti við Ísrael.

Í gegnum Abraham-samkomulagið 2020, með aðkomu Bandaríkjanna, hafa Sameinuðu arabísku furstadæmin, Bahrain, Marokkó og fleiri ríki viðurkennt Ísrael og hafið viðskipta- og öryggissamstarf. Þessar þjóðir horfa ekki lengur á Ísrael sem óvin, heldur sem tæknivæddan, öflugan bandamann gegn stærri ógn: Íran.

Bandaríkin og hagsmunadraugurinn

Áhrif Bandaríkjanna í þessari þróun eru ótvíræð. Með því að setja friðarviðræður í fast form og umbuna með efnahagsaðstoð, vopnasamningum og pólitískri vernd, hafa þau stýrt mörgum arabískum ríkjum í átt að nýjum veruleika. Samhliða því hefur hvatinn til að leggja sig í líma fyrir einangraða og öfgafulla hreyfingu eins og Hamas einfaldlega gufað upp.

Palestínumálið í skugganum

Þessi umbreyting skilur eftir sig tvær staðreyndir:

1. Fatah og Palestínsk heimastjórn eru veikari en nokkru sinni – pólitískt klofnar og fjárhagslega háðar öðrum.

2. Hamas stendur einangruð, vopnuð og ófáanleg til sátta – og í augum margra, orðin leiksoppur Írans.

Palestínumálið, eitt sinn helsta sameiningartákn arabískra þjóða, hefur nú orðið að stöðugu vandamáli sem fæstir vilja taka ábyrgð á. Það er ekki lengur heilagur málstaður, heldur óþægileg áminning um það sem ekki tókst.

Að lokum

Þegar við tölum um átökin í Miðausturlöndum, verðum við að horfa út fyrir einfaldaðar frásagnir og staðnaða klisjur. Þessi þróun sýnir okkur hvernig þjóðríki, jafnvel í hefðbundnum menningarlöndum velja hagsmuni fram yfir táknræn mál og hvernig stjórnmál snúast í dag um vald, ekki lýðskrum. Hamas stendur eftir einangrað og ósveigjanlegt, á meðan ný bandalög eru að mótast sem skipta verulegu máli fyrir framtíð svæðisins og heimspólitík í heild. Það er kominn tími til að við hugsum þessi mál upp á nýtt, með opnari augum og minna af gömlum frösum.

Sekt fyrir suma, sakleysi fyrir aðra: Tvöfaldir mælikvarðar í deilunni um Ísrael og Hamas

Þegar alþjóðasamfélagið beitir lýðræðisríki harðari mælikvörðum en hryðjuverkasamtökum, er réttlætinu fórnað fyrir pólitíska þóknun.

Í seinni tíð hafa orðið æ háværari kröfur um að Ísrael verði útilokað frá alþjóðlegum vettvangi, allt frá íþróttaviðburðum og menningarhátíðum (Eurovision) til þátttöku í alþjóðastofnunum. Slíkar kröfur byggja oft á þeirri forsendu að Ísraelsríki beiti Palestínumenn ofbeldi og að þjóðin öll beri ábyrgð á þeirri stefnu.

En ef slíkt mat á sameiginlegri ábyrgð á að gilda, hvers vegna er þá sjaldan beitt sömu mælikvörðum gagnvart íbúum Gaza og stjórnarháttum Hamas?

Árið 2006 vann Hamas kosningar á Gazasvæðinu og hefur síðan stjórnað þar. Samtökin eru á hryðjuverkalista Bandaríkjanna, Evrópusambandsins og margra annarra ríkja. Þau hafa ítrekað hafnað samningum um varanlegan frið og lýst yfir markmiðum sínum opinberlega.

Hvað stendur Hamas fyrir?

Það þarf ekki að giska á hvað Hamas vill – þeir hafa sjálfir gert það opinbert.

Í stofnskrá Hamas frá 1988 segir meðal annars:

„Ísrael mun rísa og halda áfram að vera þar til Íslam útrýmir því, eins og það útrýmdi öðrum áður.“
(28. grein, Hamas Charter, 1988)

Í stofnskrá Hamas kemur skýrt fram í 13 grein að samtökin hafna öllum friðarviðræðum og alþjóðlegum sáttatilraunum. Slíkar leiðir séu að þeirra mati aðeins blekking, leið til að tefja fyrir því sem þau telja helga skyldu sína: að ná fram eyðingu Ísraels með vopnaðri baráttu.

Leiðtogar samtakanna hafa haldið þessari stefnu til streitu. Í mars 2022 sagði Yahya Sinwar, yfirmaður Hamas í Gaza:

„Okkar verkefni er að uppræta Ísrael. Við gerum það með blóði.“

Eftir hryðjuverkaárás Hamas á Ísrael þann 7. október 2023, þar sem yfir 1.200 óbreyttir borgarar voru myrtir, þar af börn, eldri borgarar og heilu fjölskyldurnar lýsti Hamas yfir að um „guðlegan sigur“ væri að ræða og hvatti aðrar fylkingar til að feta í fótspor þeirra.

Á sama tíma bárust myndir frá hverfum á Gaza þar sem fagnaðarlæti brutust út, flögg Hamas voru dregin að húni og sælgæti dreift á götum úti, fyrir opnum tjöldum og fyrir framan myndavélar fjölmiðla.

Tvöfaldir mælikvarðar

Þrátt fyrir þessar staðreyndir er almennt litið á Gazabúa sem saklaus fórnarlömb, án ábyrgðar á þeirri stjórn sem þeir kusu til valda. Ísraelsmenn, aftur á móti sem lifa í virku lýðræðissamfélagi þar sem opinber gagnrýni og fjölmiðlafrelsi ríkir eru oft metnir sem samábyrgir fyrir stefnu eigin stjórnvalda.

Þetta bendir til ákveðins tvískinnungs í alþjóðlegri umræðu. Í einu tilfelli er beitt hugtakinu „sameiginleg sekt“, í hinu „sameiginlegt sakleysi“. Slíkt ósamræmi dregur úr trúverðugleika umræðunnar og þjónar síður réttlæti en pólitískum þóknunarsjónarmiðum.

Ef það er réttlætanlegt að útiloka Ísrael vegna aðgerða stjórnvalda sinna, hlýtur það sama að eiga við um samfélag sem kaus Hamas til valda, þolir kúgun þeirra og sýnir þeim ítrekað beinan eða óbeinan stuðning.

Siðferðileg mótsögn sem á erindi í dagsljósið

Á meðan Ísrael hefur lýðræðislega stjórn sem sættir sig við gagnrýni og fjölbreytni í skoðunum, hefur Hamas beitt kúgun, hernaðarvæðingu samfélagsins og hatursáróðri. Samt er það Ísrael sem stendur undir háværum kröfum um útilokanir.

Sú krafa að beita sameiginlegri sekt á eina þjóð en veita sameiginlegt sakleysi annarri er ekki hugrekki. Það er ekki friðarvilji. Það er pólitísk þöggun sem elur á ranglæti.

Ef við ætlum að styðja við hugmyndina um sameiginlega ábyrgð á þjóðarvísu, verðum við að vera tilbúin að beita henni á jafnræðisgrundvelli, eða hafna henni alfarið. Að öðrum kosti er hætt við að siðferðileg afstaða víki fyrir valdastjórnmálum, þar sem réttar kröfur eru gerðar á suma, en öðrum veitt skilyrðislaus undanþága.

Stríð og sannleikur: Hvers vegna er aldrei fjallað um sögulegt samhengi Úkraínudeilunnar?

Þegar Rússland réðst inn í Úkraínu í febrúar 2022 varð fljótt til einföld frásögn í vestrænum fjölmiðlum og stjórnmálaumræðu: árásin væri tilefnislaus, einhliða ákvarðanataka af hálfu Pútíns og sýn á landvinninga í anda gamla Sovétríkjanna. En sú saga nær ekki yfir þann sögulega og pólitíska jarðveg sem hafði myndast í Evrópu eftir lok kalda stríðsins.

Til þess að skilja innrásina í Úkraínu þarf að rýna í þróun öryggismála í Evrópu frá lokum kalda stríðsins. Því til stuðnings má vísa til skjala sem sýna hvernig leiðtogar vestrænna ríkja ræddu við sovéska embættismenn á tíunda áratugnum og lýstu andstöðu sinni við frekari útþenslu NATO. Slík gögn hafa komið fram í rannsóknarskýrslum, skjölum frá National Security Archive og upplýsingum sem birtust síðar í gegnum WikiLeaks. Þessi heimildagögn sýna að öryggishagsmunir Rússlands voru þekktir löngu fyrir átökin, og benda til þess að forsenda til lengri tíma hafi verið spenna og vantraust – sem margir sérfræðingar höfðu varað við. Þegar Sovétríkin leystust upp árið 1991 var til staðar tækifæri til að byggja nýtt evrópskt öryggiskerfi, ekki lengur byggt á tveimur andstæðum hernaðarbandalögum. Margir vonuðust til að NATO myndi annaðhvort leysast upp eða þróast í átt að pólitískri öryggissamvinnu sem tæki tillit til Rússlands sem samstarfsaðila.

Brotin loforð

Árið 1990 voru gerð munnleg og pólitísk loforð við sovéska leiðtoga, sérstaklega Mikhail Gorbatsjov, um að NATO myndi ekki færast „eina tommu til austurs“ ef samþykki fengist fyrir sameiningu Þýskalands innan bandalagsins. Þetta kom meðal annars fram á fundi milli James Baker, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, og Gorbatsjovs þann 9. febrúar 1990, þar sem Baker sagði: „Not one inch eastward.“ Þetta er staðfest í fundargerð sem varð opinber með birtingu skjala frá National Security Archive. (Heimild) Þar má einnig finna skjöl sem sýna að Hans-Dietrich Genscher, utanríkisráðherra Vestur-Þýskalands, lýsti svipuðum sjónarmiðum gagnvart Austur-Evrópu.

Þrátt fyrir þetta tók NATO að stækka frá 1999 og tók á móti 14 nýjum ríkjum, þar af mörgum sem áður tilheyrðu sovésku áhrifasvæði.

Tímalína stækkunar NATO:

• 1999: Pólland, Tékkland, Ungverjaland

• 2004: Búlgaría, Rúmenía, Slóvakía, Slóvenía, Eistland, Lettland, Litháen

• 2009: Albanía, Króatía

• 2017: Svartfjallaland

• 2020: Norður-Makedónía

• 2023: Finnland (Svíþjóð samþykkt, bíður fullrar staðfestingar)

Skjöl frá bandaríska sendiráðinu í Moskvu árið 2008, opinberuð af WikiLeaks, sýna að Bandaríkin vissu að innganga Úkraínu í NATO væri „rauð lína“ fyrir Rússland. (Heimild)

Þegar valdaskipti áttu sér stað í Úkraínu árið 2014, með beinum stuðningi Vesturlanda við andrússnesk öfl, og ný stjórn lýsti yfir vilja til NATO-aðildar, svaraði Rússland með því að taka yfir Krímskaga og styðja uppreisnarhópa í Donbas. Þar með var leiðin rudd að átökum sem urðu að fullsköpuðu stríði árið 2022. Forsetinn Viktor Janúkóvítsj hafði þá nýverið hafnað samningi við Evrópusambandið og horfið í staðinn að samstarfi við Rússland. Vesturlönd höfðu hins vegar veitt mótmælendum í Kænugarði pólitískan og fjárhagslegan stuðning. Bandarískir embættismenn, þar á meðal Victoria Nuland, gegndu lykilhlutverki í að samhæfa aðgerðir með andrússneskum öflum innan Úkraínu. Símtal hennar við Jeffrey Pyatt, sendiherra Bandaríkjanna í Úkraínu, þar sem þau ræða um hverjir ættu að fara í hvaða embætti í nýrri ríkisstjórn, var hlerað og lekið á netið árið 2014. (Heimild) Þegar Janúkóvítsj flúði land eftir vopnuð átök var ný ríkisstjórn mynduð með stuðningi Bandaríkjanna og ESB, sem lýsti þegar í stað yfir vilja til samstarfs við NATO. Frá sjónarhóli Moskvu voru þetta ekki lýðræðisleg umskipti, heldur valdarán með beinum afskiptum Vesturlanda.

Fjölmiðlar, frásagnaval og afneitun á samhenginu

Eitt af því sem hefur einkennandi áhrif á hvernig almenningur skynjar átökin í Úkraínu, er einstrengingsleg og staðreyndasnauð umfjöllun fjölmiðla, þar sem flókin saga er einfalduð í svart/hvíta mynd: Rússland er árásarþjóð, Úkraína fórnarlamb, og NATO óvilhallur verndari lýðræðis. Þetta er ekki hlutlaus lýsing heldur pólitískt val á frásögn, og hefur mótað þá sýn sem almenningur hefur fengið að heyra.

Í stað þess að bjóða upp á rýni í sögulegt samhengi, NATO-stækkun, valdaafskipti Vesturlanda í Úkraínu 2014, eða ógnarupplifun Rússa af hernaðarlega umkringingu þá er dregin upp einföld, siðferðileg skýring sem útilokar rök annarra hagsmuna.

Með þessu móti er ekki aðeins verið að afbaka veruleikann, heldur einnig að loka á umræðu. Þeir sem spyrja spurninga eða benda á þessi atriði eru merktir sem „afsakanar Pútíns“ eða „áróðursfulltrúar Kreml“. Þannig er heilbrigð, lýðræðisleg umræða kæfð, ekki með rökum, heldur með stimplun.

Það má jafnvel segja að „umræðurýmið“ sé ekki lengur opið því þeir sem víkja frá hinni samþykktu línu eru útskúfaðir úr opinberri umræðu. Það er í samræmi við það sem breski blaðamaðurinn Peter Hitchens sagði: „Margir sem kunnu að efast um þessar lygar eru horfnir – og enginn hefur komið í staðinn.“

Öryggissáttmáli Pútins sendur til NATO

Árið 2021 sendi Pútín NATO drög að öryggissáttmála þar sem krafist var að Úkraína fengi ekki inngöngu í bandalagið. Þeim var hafnað, og skömmu síðar hófst innrásin. Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, sagði í ræðu fyrir Evrópuþingið í september 2023: „Pútín hóf stríðið til að fá minna NATO, en hann fékk meira.“ (Heimild)

Peter Hitchens, breskur blaðamaður, hefur fjallað ítarlega um hvernig vestrænir leiðtogar höfðu lofað að NATO myndi ekki færast austar. Í grein í Daily Mail segir hann: „Hardly anyone in our country knows the truth about Ukraine… You have just been fed propaganda nonsense about ‘democracy’, freedom and a fictitious Russian threat.“ (Heimild) Hann gagnrýnir fjölmiðla og stjórnvöld fyrir að endurtaka einhliða frásögn án þess að nefna þetta mikilvæga samhengi.

Jeffrey Sachs, prófessor og fyrrverandi ráðgjafi Sameinuðu þjóðanna, flutti í janúar 2023 ræðu fyrir Evrópuþinginu þar sem hann lýsti áhyggjum sínum af því hvernig NATO hefði með stækkun sinni ógnað öryggi Rússlands. Hann benti á að ögrandi aðgerðir, s.s. uppsetning eldflaugakerfa og afskipti af stjórnmálum í Úkraínu, hefðu stuðlað að því ástandi sem leiddi til innrásarinnar. Hann sagði: „Það er kominn tími til að við hættum að telja okkur vera saklausir og byrjum að viðurkenna eigin ábyrgð á þróun mála í Evrópu.“ (Heimild)

Sumir telja að Rússland hafi hagað sér eins og heimsvaldastefnuveldi, en aðrir benda á að ákvarðanir NATO og Bandaríkjanna um víkkun, uppsetningu eldflaugakerfa og stuðning við andrússneskar stjórnir í nágrannaríkjum Rússlands hafi skapað óumflýjanlegt ástand. John Mearsheimer, prófessor við University of Chicago, sagði í ræðu árið 2015: „Vesturlönd bera ábyrgð á því sem nú er að gerast í Úkraínu. Þetta er í raun krísa sem þau bjuggu til.“ (Heimild)
Þetta er frásögn sem ögrar ríkjandi túlkun og krefst þess að við spyrjum: Hverjir ögruðu í raun hverjum?

Á bak við innrásina — Rök Rússlands og öryggissjónarmið

Rússar hafa ítrekað sagt að meginástæða innrásarinnar sé að hindra áframhaldandi stækkun NATO að landamærum sínum. Í ræðu frá desember 2021 sagði Pútín: „Við höfum enga áform um að ráðast á önnur ríki, en við munum bregðast við ef öryggi okkar er ógnað.“

Ein helsta hernaðarlega ástæða Rússa fyrir að tryggja sér Krímskaga er höfnin í Sevastopol, eina heita höfn Rússlands við Svartahaf. Hún hefur bæði hernaðar- og efnahagslega þýðingu, og að missa hana til NATO hefði verið óásættanlegt fyrir Rússa.

Auk þess hefur NATO komið fyrir eldflaugakerfum í mörgum austur-evrópskum ríkjum, og Bandaríkin sett upp skotflaugavarnakerfi sem Rússar telja ógna öryggi sínu. Úkraína var eina nágrannaríki Rússlands þar sem slík kerfi höfðu ekki verið sett upp — enn sem komið var. Aðild Úkraínu að NATO hefði því í augum Moskvu fellt síðasta varnarlag þeirra.

Hverjir bera raunverulega fórnarkostnaðinn?

Það eru ekki diplómatar, herforingjar eða pólitískir leiðtogar sem bera þyngstu byrðarnar í þessu stríði, heldur almenningur. Fjölskyldur í Donbas sem hafa lifað við skothríð og sprengingar síðan 2014. Börn í Kænugarði sem hrekjast á flótta. Ungir hermenn á báðum hliðum sem eru sendir í dauðann af stjórnvöldum sem höfnuðu samningaleið. Mæður sem fá börnin sín heim í kistum. Úkraínskt efnahagslíf í rúst. Evrópubúar sem borga hærra orkuverð og búa við óvissu. Við öll sem sjáum lýðræðislegan umræðuvettvang þrengjast.

Það er dapurlegt að sjá hvernig Evrópusambandið, sem eitt sinn lýsti því yfir að það væri friðarverkefni, tekur nú þátt í hernaðarvæðingu heimsálfunnar með vaxandi stuðningi við vopnasendingar, refsiaðgerðir og áróður gegn hverri röddu sem spyr „af hverju“. Enn alvarlegra er að Ísland, þjóð sem stendur utan hernaðarbandalaga hefur samþykkt að styðja við bakið á þessari stefnu í nafni „samstöðu“. Það hefur engin lýðræðisleg umræða farið fram um hvernig þetta þjónar íslenskum hagsmunum.

Ísland segist standa með friði, en hefur í raun tekið afstöðu með stríðinu án umræðu.

 

Hlutlaus umfjöllun, er hún týnd list í fjölmiðlum?

Í fréttum dagsins fáum við síendurtekið sama sniðið: dramatískar fyrirsagnir, útdregnar yfirlýsingar og einhliða túlkanir á samskiptum þjóðarleiðtoga. Sérstaklega á þetta við þegar Donald Trump er annars vegar. Hvað sem hann segir eða gerir, þá er túlkunin yfirleitt neikvæð, tortryggin og oftar en ekki byggð á fyrirfram ákveðnum viðhorfum.

En hvað ef við reyndum að nálgast heimsviðburði með öðrum hætti, með því að skoða staðreyndir, hlusta á báðar hliðar og greina málin í stað þess að dæma þau fyrirfram? Pistillinn hér að neðan er tilraun til slíkrar nálgunar: hlutlaus greining á fundi Donalds Trump forseta Bandaríkjanna og Marks Carney, forsætisráðherra Kanada, sem fram fór í Hvíta húsinu 6. maí 2025.

Fundur Trump og Carney: Árekstrar, viðræðuvilji og von um nýtt upphaf

Fundurinn markaði tímamót. Fyrstu formlegu samskipti leiðtoganna síðan Carney tók við embætti og Trump sneri aftur í Hvíta húsið. Þrátt fyrir ólíkan bakgrunn og pólitíska sýn, sátu þeir til að ræða málin og kanna hvort grundvöllur væri fyrir uppbyggilegu samstarfi.

Viðskipti: Harður tónn en opnar dyr

Meginágreiningurinn snerist að tollastefnu Trumps. Bandaríkin hafa innleitt 25% tolla á innflutt kanadískt stál, ál og bifreiðar. Trump réttlætti tollana með því að leggja áherslu á innlenda framleiðslu og þjóðarhag:
„Við viljum búa til okkar eigin bíla og stál.

Carney svaraði með skýrum hætti. Hann sagði tollana skaða bæði löndin, hækki framleiðslukostnað fyrir bandarísk fyrirtæki, dragi úr samkeppnishæfni og rýri efnahagslegt samstarf. Hann benti einnig á að samþættur iðnaður, þá sérstaklega í bílaiðnaði þoli illa truflun af þessu tagi.

Þrátt fyrir harðan tón sýndu báðir viðræðurvilja: Trump lýsti núgildandi USMCA-viðskiptasamningi sem “bráðabirgðasamkomulagi”, sem hann vildi endurskoða. Carney tók þeirri hugmynd af jákvæðni, þó hann hafi lagt áherslu á jafnræði og gagnkvæman ávinning.

Stjórnmál og táknræn umræða: Kanada sem „51. ríki“?

Í gamansömum en þó áleitum orðaskiptum vísaði Trump til þess að Kanada gæti orðið 51. ríki Bandaríkjanna. Carney brást við með kaldhæðni:
„Eins og þú veist úr fasteignabransanum, þá eru sumir staðir aldrei til sölu – Kanada er einn þeirra.“

Þó orðaskiptin virtust létt, eru þau táknræn fyrir þann vanda sem stundum fylgir samskiptum ríkja sem eiga ólík sjónarmið um sjálfstæði, fullveldi og samvinnu. Að því sögðu einkenndist andrúmsloft fundarins af virðingu, jafnvel þegar ágreiningur kom upp.

Orka, innflytjendamál og loftslagsstefna

Orkumál voru einnig rædd, þar sem Carney lagði áherslu á mikilvægi frjálsra orkuflutninga milli landanna, sérstaklega varðandi rafmagn og olíu. Trump svaraði óljóst en sagðist áfram vilja tryggja „orku sjálfstæði“ Bandaríkjanna.

Í innflytjendamálum hélt Trump fast við stefnu sína um stranga landamæravörslu og gagnrýndi hælisstefnu Kanada sem „lausar hömlur“. Carney svaraði að Kanada myndi ekki þiggja „tilskipanir um eigin landamæri“. Samt tókst þeim að ræða málin án þess að viðræðurnar færu út í skæting.

Loftslagsmál voru aðeins snert í framhjáhlaupi. Carney kallaði eftir auknu samstarfi um græna tækni, en Trump brást ekki beint við þeirri hugmynd, þó hann sagðist „opinn fyrir raunhæfum lausnum“.

Lokaorð: Þegar fréttir leitast við að skýra en ekki stýra

Þessi fundur var hvorki byltingarkenndur né hörmulegur. Hann var dæmigerður, með blöndu af ágreiningi, tækifærum og pólitískum leik. En hann var líka dæmi um hvernig samskipti fullvalda ríkja eiga að líta út: með rökum, virðingu og möguleika á framvindu, jafnvel þótt sjónarmiðin séu ólík.

Það er einmitt þetta sem vantar í stóran hluta nútíma fjölmiðlunar. Oftar en ekki eru lesendur leiddir að fyrirfram mótaðri niðurstöðu í stað þess að fá tól til að mynda sér eigin skoðun. Ef við ætlum að viðhalda upplýstri umræðu í lýðræðissamfélagi verðum við að krefjast annars konar umfjöllunar: Ekki áróðurs fyrirsagna, heldur skýrra skýringa.

Því skulum við spyrja: Er ekki kominn tími til að fjölmiðlar endurheimti hina týndu list hlutlegrar, málefnalegrar umfjöllunar?

Gætu átt „dásamlegt hjónaband“