Af hverju eru kennarar að gera þetta?

Spurningin brennur á sífellt fleirum: Af hverju þurfa nemendur að fela skoðanir sínar til að komast áfram í skólakerfinu? Af hverju er hlýðni metin meira en hugsun? Og af hverju virðast kennarar taka þátt í þessu án mótmæla?

Hvers vegna taka kennarar þátt?

Þetta er kjarni spurningarinnar. Af hverju eru kennarar, sem eiga að leiða nemendur í gagnrýninni hugsun, orðnir boðberar réttrúnaðar, þar sem hlýðni og (rétt) svör skipta meira máli en hugsun og rök?

Svarið er líklega blanda af:

• Ótta – við að verða stimplaður sem andófsmaður, afturhaldssamur, óumburðarlyndur.
• Félagslegu samþykki – óskrifuð samstaða og félagslegur þrýstingur innan deilda og faggreina, þar sem gagnrýni á ríkjandi hugmyndafræði er talin óviðeigandi eða óæskileg.
• Kerfislegri innrömmun – kennarar vita að námskrár og skyldunám eru byggð á pólitískum forsendum, og oft er einfaldlega gert ráð fyrir að allir kennarar séu sammála. Margir eru eflaust ósáttir, en þegja, ekki af sannfæringu, heldur til að forðast að verða skotspónn í eigin vinnu.

En óháð ástæðum, þá er afleiðingin skýr: Menntun er ekki lengur hlutlaus. Hún er mótun. Ekki með opnum orðum, heldur með undirliggjandi væntingum um það „rétta“. Þetta er þá ekki lengur skóli sem kennir að rökhugsun, heldur skóli sem kennir hvað á að hugsa.

Af hverju fá Samtökin 78 beinan aðgang að börnum og ungmennum?

Þessi spurning hefur vaknað víða á undanförnum árum: Hvers vegna eru Samtökin 78, einkasamtök með umdeilda hugmyndafræðilega afstöðu orðin fastur liður í skólastarfi barna og unglinga á Íslandi?

• Af hverju þau og enginn annar? Í öðrum viðkvæmum málefnum (t.d. trúarbrögðum, pólitík, mataræði, fjölmiðlalæsi) eru skólayfirvöld varkár. En þegar kemur að kynjafræði og kynvitund virðist Samtökunum 78 treyst án nokkurrar umræðu, ár eftir ár, á öllum skólastigum.
• Af hverju er heil vika tileinkuð þeim? Þetta er ekki bara fræðsla. Þetta er kerfisbundin innleiðing á hugmyndafræði sem er bæði umdeild og byggð á félagslegum kenningum sem njóta ekki alltaf vísindalegrar samstöðu. En í skólunum fær hún opið rými.
• Af hverju er engin valkvæðni? Foreldrar fá sjaldnast tækifæri til að segja „nei takk“. Börn og unglingar eiga að sitja þessa fræðslu, jafnvel þótt hún stangist á við uppeldissjónarmið fjölskyldunnar.
• Af hverju eru kennarar þöglir? Margir kennarar eru ósáttir, en þora ekki að segja neitt. Þeir vita að ádeila á þessa fræðslu verður túlkuð sem fordómar. Þannig verður þöggunin hluti af starfslýsingunni.

Hvað þarf að breytast?

Ef skólakerfið á að sinna lýðræðislegu hlutverki sínu, þá má það ekki bara snúast um að móta nemendur í fyrirfram ákveðna hugmyndafræði. Það þarf að rækta getu þeirra til að hugsa, efast, ræða og mótmæla, án ótta við afleiðingar.

Kennarar þurfa að gera upp við sig: Eru þeir kennarar eða boðberar hugmyndafræði sem margir nemendur, foreldrar og jafnvel kennarar sjálfir aðhyllast ekki?

Og samfélagið þarf að spyrja: Viljum við frelsi til hugsunar í skólum, eða viljum við þögn, samræmingu og skilyrta afgreiðslu á útskriftarskírteinum?

Þögnin, sjálfblekkingin og forsetinn sem þorði að benda á hurðina

Ímyndum okkur eftirfarandi atburð: Steven Pinker, þekktur sálfræðingur, höfundur metsölubóka og prófessor við Harvard, segir sig frá samtökunum Freedom From Religion Foundation, sem hann hefur stutt í 20 ár, ekki vegna trúarbreytinga, heldur vegna þess að samtökin hafa sjálf snúið sér að nýjum trúarbrögðum.

„Samtökin berjast ekki lengur gegn trúarlegum áhrifum í opinberu rými,“ segir hann, „heldur hafa þau tekið upp nýja trú, með eigin kenningum, bannhelgi og villutrú, og flokka nú ákveðnar skoðanir sem guðlast eða siðferðislega afvegaleiddar.“

Það sem kom Pinker úr jafnvægi var deila innan samtakanna um rétt einstaklinga til að trúa því að líffræðilegt kyn sé raunverulegt og óumbreytanlegt. Þessi afstaða, sem áður hefði talist vísindaleg eða jafnvel sjálfsögð, var orðin bannorð. Það, í hjarta frjálslyndrar menntastofnunar og meðal félaga í samtökunum, var hún ekki lengur leyfileg skoðun.

Þögnin er orðin kerfisbundin

Nýleg rannsókn við tvo af virtustu háskólum Bandaríkjanna, Northwestern og Michigan, leiddi í ljós að 88% nemenda viðurkenna að þeir hafi þóst hafa frjálslyndari skoðanir en þeir raunverulega hafa, einfaldlega til að komast áfram faglega. Yfir 80% sögðust hafa skilað ritgerðum sem lýstu viðhorfum sem þeir sjálfir deildu ekki, einungis til að ganga í augun á kennurum eða tryggja sér betri einkunnir.

Svo mikið fyrir „tjáningarfrelsi“ og „fjölbreytileika sjónarmiða“.

Þegar nemendum var gefinn kostur á að tjá sig nafnlaust sögðu þeir að upplifunin væri ekki endilega frelsandi heldur góð. Margir sögðu að þetta hefði verið í fyrsta sinn sem þeir gátu sagt skoðanir sínar án ótta við afleiðingar. Og sú hreinskilni, eins og einn viðmælandi orðaði það, var „uppreisn“, ekki gegn samfélaginu, heldur gegn þeirri sjálfsblekkingu sem hafði verið nauðsynleg til að spila leikinn og komast áfram í skólanum.

Inngilding með skilyrðum

Háskólar segjast vilja tryggja „öruggt rými“ fyrir alla, en þessi trygging virðist einungis ná til þeirra sem endurtaka réttu frasana og samþykkja ríkjandi hugmyndafræði. Aðrir þurfa að þegja, leika leikinn eða lúta fyrir óskrifuðum reglum. Þetta er ekki inngilding. Þetta er kerfisbundin sjálfsblekking í nafni samstöðu og yfirborðslegs friðar.

Eins og höfundar rannsóknarinnar segja: „Sannleikurinn er orðinn félagsleg áhætta.“ Í stað þess að efla sjálfstæða hugsun er ungu fólki kennt að klæðast félagslegri grímu, ekki til að sýna tillitssemi, heldur til að forðast útskúfun, tapa ekki tækifærum og bjarga eigin stöðu.

Trump og opna hurðin

Í þessu umhverfi í Bandaríkjunum stígur Donald Trump fram. Ekki sem hugsjónamaður með nýja sýn, né sem fræðimaður með mótaða hugmyndafræði, heldur sem maður sem skilur að stór hluti almennings skynjar ranglætið. Hann veit að akademían lifir í sjálfsblekkingu, og að þögnin sem ríkir er ekki samstaða, heldur hræðsla. Þar sem aðrir þegja af ótta, stendur Trump upp — beinn í baki og skýr í máli — og segir það sem margir hugsa, en þora ekki að láta í ljós. Hann talar ekki til að falla í kramið, heldur vegna þess að hann trúir því að sannleikurinn eigi rétt á sér, líka þegar hann er óþægilegur. Hann sér að dyrnar eru þegar opnar, og ýtir á þær af fullum krafti. Hann skapaði ekki þessa andstöðu við akademíska einræðishyggju, heldur dró hana fram í dagsljósið. Hann er ekki eldurinn; hann er súrefnið sem kyndir það sem þegar logaði í hljóði.

Með yfirlýstum markmiðum um að berjast gegn „woke“ hugmyndafræði og „stjórnmálalegri rétttrúnaðarstefnu“ hefur Trump beint sjónum sínum að háskólum sem hann segir hafa svikið hlutverk sitt sem vettvangur frjálsrar hugsunar. Áhrifin hafa verið óvænt, ekki bara í gegnum orð, heldur í gegnum aðgerðir.

University of Pennsylvania hefur viðurkennt að trans konur sem kepptu í kvennaflokki hafi skapað óréttlæti gagnvart öðrum konum og beðist opinberlega afsökunar: „Við áttum okkur nú á því að konur urðu fyrir ójafnræði eða kvíða vegna stefnu sem þá var í gildi.“ Columbia og Brown eru þegar farin að endurskoða inntökuferla og hugmyndafræðilegar forsendur. Harvard, sem lengi hefur verið tákn akademísks forystuvalds í Bandaríkjunum, er að sögn næst í röðinni til að viðurkenna mistök og endurskoða eigin hugmyndafræðilega stöðu.

Trump nýtur þess að sýna sig sem drifkraftinn á bak við þessar breytingar, en í raun er stærri sagan sú að háskólasamfélagið sjálft var þegar farið að leita leiða út úr þeirri hugmyndafræðilegu sjálfheldu sem það hafði fest sig í. Það sem Trump gerði var að gera ósagðan sannleika sýnilegan, og benda beint á hurðina sem margir höfðu gengið framhjá, af ótta við stimplun, útskúfun eða atvinnumissi.

Þetta er ekki uppreisn öfgahægrimanna

Þetta er ekki bylting hvítra, trúaðra, eldri karla. Þetta er undiralda sem hefur vaxið í þögninni, meðal ungs fólks sem hefur lært að stilla sig inn á væntingar, þegja, aðlagast og jafnvel afneita eigin sannfæringu, allt til að tryggja sér einkunn, viðurkenningu, framgang eða frið. Þetta er þögul uppreisn gegn menningarlegri stjórnsemi, sem birtist í kurteisu orðalagi, fögrum slagorðum um fjölbreytileika og samstöðu, og hástemmdum stefnuyfirlýsingum. En svo var bent á ósamræmið, og sprungan í yfirborðinu breyttist í rifu, sem hleypti sannleikanum út. Hann kom ekki með látum, heldur í hljóði, en óstöðvandi og óþægilegur eins og vatn sem finnur sér leið.

Og það sem er kannski óþægilegast fyrir andstæðinga Trumps: að hann er ekki upphafsmaður þessa andófs. Hann er rödd þess, og notar sviðsljósið til að segja það sem aðrir þora ekki að segja opinberlega, en flestir hugsa í hljóði.

Og hvað með Ísland?

Þegar þetta er skrifað liggja engar íslenskar rannsóknir fyrir sem meta hversu algengt það er að háskólanemar hér á landi finni fyrir þrýstingi til að fela eigin skoðanir. En spurningin á fullan rétt á sér: Eru íslenskir nemendur í raun frjálsir til að hugsa sjálfstætt, ef þeir þurfa að vanda hvert orð, vega hvaða fánar eru til sýnis og tryggja að skoðanir þeirra falli að hugmyndafræðilegum væntingum í kennslustundum og verkefnum??

Ég nenni ekki – andlit meðalmennskunnar í menntakerfinu

Meðalmennska er ekki bara vandamál í íslenska menntakerfinu – hún er orðin stefna. Hún hefur nú fengið táknrænt andlit í mennta- og barnamálaráðherra landsins, Guðmundi Inga Kristinssyni. Maður sem hefur hvorki menntun, reynslu né sýn til að leiða menntakerfið, en talar af kæruleysi um próf, málfar og framtíð barna okkar.

Æviágrip sem spegill kerfisins

Guðmundur Ingi lauk gagnfræðaprófi í trésmíði og stuttu iðnnámi, vann sem lögreglumaður og afgreiðslumaður í rúman áratug, áður en hann sneri sér að verkalýðsstörfum og stjórnmálum. Engin háskólamenntun, engin reynsla af skólastarfi, engin tenging við faglega stefnumótun í menntamálum.

Sá sem leiðir menntakerfið hefur sjálfur aldrei tekið þátt í því nema á grunnstigi. Það er í senn táknrænt og alvarlegt.

Málfar og kæruleysi

Í viðtali á Bylgjunni sagði hann: „mér hlakkar til“, „ég vill“ og talaði um „einkanir“. Þegar hann var gagnrýndur svaraði hann:

„Ef ég hefði áhyggjur af því þá myndi ég ekki tala neitt.“

Þetta er ekki aðeins málfarslegt atriði. Þetta er viðhorf. Viðhorf þess sem lætur sér nægja lágmarkið og sér enga ástæðu til að leggja sig fram. Nákvæmlega sama viðhorf og hefur grafið undan íslenska skólakerfinu um árabil.

Ég nenni ekki

Guðmundur Ingi, segir að gömlu samræmdu prófin hafi verið hætt að virka. Þegar hann var spurður af hverju það væri, svaraði hann einfaldlega:

„Ég nenni ekki einu sinni að gá að því hvers vegna.“

Þessi setning er sennilega besta lýsingin á stjórnun menntamála á Íslandi í dag: áhugaleysi, stefnuleysi og sinnuleysi.

Varnir meðalmennskunnar

En það sem gerir þetta enn alvarlegra er að hann á varnarmenn. Fyrrverandi þingmaður, Helgi Hrafn Gunnarsson, ritar að það sé rangt að tala um „rétta íslensku“. Engin íslenska sé réttari en önnur, ráðherrann sé ekki að tala „vitlaust“, aðeins öðruvísi.

Með öðrum orðum: í stað þess að hvetja til metnaðar og krafna er málinu snúið þannig að engar kröfur gildi. Allt sé jafngilt, allt sé í lagi. Þetta er nákvæmlega sama viðhorfið og við sjáum í menntakerfinu: allir eiga að dragast niður á sama plan, enginn má standa framar.

Að lokum

Menntakerfi sem er þegar í hnignun, með versnandi árangur í Pisa, versnandi læsi og aukið brottfall drengja, fær nú ráðherra sem er holdgervingur þeirrar meðalmennsku sem það hefur alið af sér.

Og þegar hann er spurður af hverju eitthvað virkar ekki, svarar hann einfaldlega:

„Ég nenni ekki að gá að því.“

Það er svarið sem íslenskt samfélag fær frá æðsta manni menntamála. Spurningin er því ekki lengur hvort við eigum við vandamál að stríða, heldur: ætlar þjóðin virkilega að sætta sig við að meðalmennskan stýri framtíð barna hennar?

Menntun eða mótun?

Einhvern tímann var menntun talin vera lykill að frelsi. Í dag virðist hún í auknum mæli vera orðin tæki til samræmingar, ekki til að vekja sjálfstæða hugsun, heldur til að innræta samþykki. Til að þjálfa hlýðni.

Við búum nú í samfélagi þar sem enginn má skara fram úr, spyrja krefjandi spurninga eða víkja af línunni, án þess að vera stimplaður sem „öfgamaður“, „hættulegur“ eða „undarlegur“.

Í skólakerfinu birtist þetta með skýrum hætti. Inntökuskilyrði eru lækkuð. Afburðanemendur fá ekki lengur umbun, heldur aðvörun. Að vera bestur er orðið vandamál. Það á að draga niður í stað þess að ýta upp.

Menntunin hefur snúist frá því að þroska einstaklinginn í það að temja hann. Við kennum ekki lengur hvernig á að efast, heldur hvernig á að fylgja. Ekki hvernig á að draga ályktanir, heldur hvernig á að muna rétt. Og ef þú spyrð „af hverju?“ lærir þú fljótt að þegja.

Frumvarpið sem afhjúpar ástandið

Nýlega samþykkti Alþingi frumvarp sem heimilar framhaldsskólum að líta framhjá námsárangri við inntöku, og í staðinn meta óskilgreinda þætti eins og „fjölbreytileika“. Þetta er selt sem réttlætis- og jafnræðisaðgerð, en í raun er verið að veikja tengslin milli getu og tækifæra.

Snorri Másson, þingmaður Miðflokksins, kallaði þetta „woke“ orðasalat hugmyndafræði sem ætlar að tryggja fjölbreytni með því að útiloka mælanlega hæfni. Hann benti á að í nafni fjölbreytileika væri verið að festa einsleitni. Allt skal vera jafnt, jafnt niður á meðaltal, eða með öðrum orðum meðalmennska. Mælirinn er ekki lengur hæfni, heldur samræmi. Ekki hvatning til árangurs, heldur trygging fyrir stöðnun.

Mennta- og barnamálaráðherra Guðmundur Ingi Kristínsson sagðist ekki vera að draga úr vægi einkunna, heldur „að gefa heimild“. En spurningin stendur eftir: Hverjir skilgreina hvað er æskilegur fjölbreytileiki? Og hvað verður um vinnusemi, árangur og metnað?

Við sjáum í beinni útsendingu hvernig hugmyndafræði tekur yfir hlutlæga mælikvarða. Ekki til að hjálpa einstaklingum að vaxa, heldur til að setja alla í sama mót. Og þegar skólastefna og pólitísk tíska renna saman, verða börnin okkar tilraunadýr.

Spurningin sem allir ættu að spyrja

Hvar eru kennararnir sem áttu að kenna börnum að spyrja, efast og draga eigin ályktanir? Hvar eru þeir sem áttu að vernda frelsið til að hugsa, en þegja nú þegar mesta reynir á? Hvar eru þeir sem áttu að ala upp hugsandi þjóð, en samþykkja nú að þögn og samræming sé hið nýja norm?

Við stöndum nú á tímamótum. Og við verðum að ákveða hvort við ætlum að ala upp frjálsa einstaklinga, eða temja þögla hjörð.

Því spyr ég: viljum við búa í samfélagi þar sem útlit valds nægir til að kalla fram sjálfvirka hlýðni, þar sem þögn er verðlaunuð og gagnrýnin hugsun refsuð?