Tjáningarfrelsi í skugga stafrænna risa: Hver ræður umræðunni?

(Pistill 3 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um) Undanfarin ár hafa tæknirisarnir Meta (Facebook), Google (YouTube), X (Twitter) og TikTok öðlast áhrifastöðu sem jafnast á við stórveldi. Þeir stjórna ekki aðeins því hver fær að tala, heldur líka hvernig, hvenær og með hvaða orðalagi. Upphaflega voru þessir vettvangar kynntir sem opin torg lýðræðisins. En í dag gegna þeir hlutverki eftirlitsaðila, túlka og dómara. Þeir ritskoða ekki lengur aðeins samkvæmt eigin reglum, heldur í vaxandi mæli í samstarfi við evrópsk stjórnvöld og stofnanir. Þannig verða þeir miðlar, sem áður voru tæki almennings til tjáningar, að tækjum stjórnvalda til skilyrtra samskipta.

Hvernig tæknirisarnir urðu netlögregla Evrópu

Fyrstu skrefin voru tekin árið 2016 þegar helstu samfélagsmiðlar undirrituðu hegðunarreglur gegn hatursorðræðu í samstarfi við Evrópusambandið. Fljótlega komu lög eins og NetzDG í Þýskalandi, sem ákváðu einfaldlega að ef Facebook, Twitter, YouTube o.fl. fjarlægðu ekki "ólöglegt efni" innan 24 klukkustunda, mættu þau búast við sektum upp á allt að 50 milljónir evra.

Árið 2022 setti Evrópusambandið á laggirnar Digital Services Act (DSA), umfangsmikla og bindandi reglugerð sem skuldbindur stafræna vettvanga til að innleiða skilvirk, skýr og rekjanleg kerfi til að greina og fjarlægja efni sem talið er ólöglegt, hættulegt eða samfélagslega skaðlegt. DSA kveður á um að fyrirtækin verði að svara innan skamms tíma beiðnum frá svokölluðum „traustum aðilum“, s.s. netlögreglu, embættum ríkisins, stjórnvöldum eða sérstökum eftirlitsstofnunum. Slíkar beiðnir ná til efnis sem telst fela í sér hatursorðræðu, hvatningu til hryðjuverka, heilsufarslegar rangfærslur eða tjáningu sem er talin grafa undan „lýðræðislegum gildum“. Þau fyrirtæki sem verða ekki við þessu standa frammi fyrir sektum sem geta numið allt að 6% af veltu eða takmörkunum á starfsemi innan ESB. DSA krefst jafnframt að fyrirtækin haldi skrá yfir allar slíkar aðgerðir, geri viðeigandi útskýringar opinberar, og stuðli að gagnsæi, þó í framkvæmd hafi þessi upplýsingagjöf til almennings verið afar takmörkuð og óljós.

Margir tæknirisarnir tóku sjálfir frumkvæði að samstarfinu, jafnvel áður en þeir urðu lagalega skyldugir til þess. Facebook stofnaði sérstakt ritskoðunarteymi í Þýskalandi, YouTube virkjaði gervigreindarkerfi til að skanna og taka niður umdeilt efni, og Twitter (X), eftir að Elon Musk tók við, lenti strax í átökum við Evrópusambandið. Thierry Breton, framkvæmdastjóri innan ESB og helsti ábyrgðarmaður Digital Services Act, minnti Musk opinberlega á að Twitter væri bundið evrópskum lögum og bæri ábyrgð á að fjarlægja ólöglegt efni og hindra útbreiðslu rangfærslna. Breton sagði: „Þú getur ekki látið eins og þú sért í villta vestrinu á evrópskum markaði.“ Áhyggjur höfðu vaknað um að ný stefna Musk sem fól í sér aukið tjáningarfrelsi og endurheimt lokaðra reikninga gæti stangast á við DSA. Ef Twitter fylgdi ekki reglunum, stóð fyrirtækið frammi fyrir hárri veltusekt og jafnvel takmörkunum á starfsemi sinni innan Evrópu.

Raunveruleg dæmi – og raunveruleg afleiðing

Árið 2018 lokaði Twitter á reikning þýska tímaritsins Titanic eftir að það birti skopmynd sem gerði gys að rasískum ummælum þingmanns. Sjálfvirkt kerfi Twitter flokkaði póstinn sem hatursorðræðu. En hann var í raun gagrýni og háð. Ákvörðunin vakti reiði: Hver má gagnrýna hvern? Hver má skopast að valdi? Og hver tekur ákvörðunina? – algóritmi? Stjórnvald? Eða bæði?

Eftir að stríðið í Úkraínu hófst, tók Evrópusambandið þá fordæmalausu ákvörðun að banna rússnesku ríkismiðlana RT og Sputnik innan ESB. Þetta var í fyrsta sinn sem sambandið beitti formlegum lögum til að útiloka fjölmiðla að fullu, með rökstuðningi um að þeir væru áróðursvettvangar í þágu stríðsreksturs. Öll stærstu netfyrirtækin, Google, Meta, TikTok og Twitter fylgdu skipuninni samstundis, lokuðu aðgangi Evrópubúa að þessum miðlum og fjarlægðu jafnvel eldri efni þeirra af vefsíðum og leitarkerfum. Þó tilgangurinn hafi verið talinn réttlætanlegur í ljósi stríðsins, markaði þessi ákvörðun skýrt brot á fyrri reglu: hér var ekki um huglægt mat eða sjálfvirka síu að ræða, heldur beina pólitíska ákvörðun framkvæmdastjórnar ESB, framkvæmd í gegnum einkaaðila sem hefur mikið vald yfir upplýsingaflæði til almennings.

Sjálfvirkni, notendavöktun og "stafrænt svigrúm"

Stærsti hluti þessarar ritskoðunar fer fram í þögn. Sjálfvirk síukerfi, byggð á gervigreind, skanna milljónir færslna á sekúndu og meta innihald þeirra á grundvelli huglægra viðmiðana sem eru oft eru ekki sýnileg. Setningar eins og „COVID lygi“ voru fjarlægðar sjálfkrafa á fyrstu stigum faraldursins, þar sem slíkar kenningar þóttu ganga gegn ráðandi sjónarmiðum stjórnvalda. Þegar slíkar fullyrðingar síðar fengu vísindalega umfjöllun og jafnvel stuðning, höfðu upprunalegu færslurnar löngu horfið og engin leið var að endurheimta þær. Þannig mótast minnið og umræðan af stýrðri forritun, byggðri á fyrirfram ákveðnum forsendum sem skilgreina hvað fær að lifa í umræðunni og hvað hverfur úr sögunni. 

En sjálfvirknin starfar ekki ein og sér. Í síauknum mæli grípa einstaklingar sjálfir inn í umræðuna með því að taka að sér hlutverk óformlegrar netlögreglu. Ekki endilega vegna brota á lögum eða reglum, heldur af pólitískri samstöðu, eigin sannfæringu eða einfaldlega tortryggni. Þessir notendur merkja færslur sem „hatur“, „rangfærslur“ eða „hættulegt efni“ og valda þannig því að síukerfin virkjast. Algóritmarnir eru hannaðir til að bregðast hratt við slíkum tilkynningum, án þess að greina á milli skaðlegra og löglegra skoðana. Lögleg umræða getur því horfið, einfaldlega vegna kvartana. Færsla hverfur, reikningur lokast, og enginn veit hver kvartaði, né á hvaða forsendum. Það ríkir þögn sem enginn einstaklingur ber fulla ábyrgð á, en samfélagið viðheldur samtímis, með vanrækslu, samvinnu og ómeðvitaðri þátttöku.

Sama má segja um umræðu um loftslagsmál, bóluefni, innflytjendamál og meginstefnur vestrænna stjórnvalda. Þegar umræðan sker þvert á ríkjandi hugarfar eða andrúmsloft sem litað er af pólitískum gildum og viðkvæmni, grípur kerfið inn, hvort sem það gerist með beinum hætti (í gegnum lög og reglugerðir), óbeint (með þrýstingi frá yfirvöldum) eða með því að skapa andrúmsloft þar sem ákveðnar skoðanir teljast óæskilegar. Þessu má líkja við stjórn á upplifun: val á því sem sést og heyrist, til að viðhalda ákveðinni ímynd og forðast umræðu sem gæti skapað óþægindi, tortryggni eða mótstöðu.

Tjáningarfrelsisspurningin

Þetta samstarf stjórnvalda og tæknirisa kallar fram grunnspurningu: Hver ræður tjáningu í okkar tíma?

Ef ríkisvald hefur ekki bein afskipti, en stórfyrirtæki framkvæma ritskoðun af ótta við sektir, lagalega ábyrgð eða í kjölfar beinna tilmæla stjórnvalda, má þá tala um raunverulegt tjáningarfrelsi? Þegar fyrirtæki framkvæma ritskoðun fyrir hönd ríkisins, án þess að lagaframkvæmd sé opinber eða andmælaréttur tryggður, verður frelsið að nafninu einu. Þá er það ekki lengur val einkaaðila, heldur óformleg framlenging af ríkisvaldi sem starfar í gegnum einkafyrirtæki sem hafa ekkert lýðræðislegt umboð.

Notendur sem lenda í banni á Facebook fá sjaldnast að vita hvort um var að ræða brot á lögum, brot á samfélagsreglum, kvörtun frá yfirvöldum eða mistök gervigreindarinnar.

Afleiðingin er ekki aðeins sýnileg, bann, lokun, þöggun, heldur einnig ósýnileg og útbreidd. Hún birtist sem sjálfsritskoðun, óvissa og hljóðlátur ótti við afleiðingar. Þegar einstaklingur er ekki viss um hvort orð hans, spurningar eða gagnrýni séu leyfileg, fer hann að velja orð sín vandlega eða þegir alfarið. Færri tjá hugsanir sínar, færri deila upplýsingum, og sífellt fleiri hika við að segja það sem áður þótti eðlilegt. Smám saman dregur úr hugrekki, ekki vegna beinna refsinga, heldur vegna yfirvofandi óvissu. Þannig nær ritskoðun ekki aðeins til orðanna, heldur smýgur inn í meðvitund fólks, þar sem hún mótar hegðun áður en nokkur hefur talað.

Þögnin og reglurnar

Evrópa er að móta stafrænt umhverfi sem ætlað er að vernda borgara gegn hatri, rangfærslum og ofbeldi, markmið sem fáir eru ósammála. En þó tilgangurinn sé réttlætanlegur, þarf að staldra við og spyrja: Hverju erum við að fórna í leiðinni? Og hver ákveður hvað telst hatur, ósannindi eða ofbeldi, og í hvaða tilgangi?

Ef tjáningarfrelsinu er fórnað fyrir reglufestu, ef sannleikurinn má ekki heyrast fyrr en hann hefur fengið samþykki, og ef almenningur veit ekki af þeim afskiptum sem eiga sér stað bak við tjöldin, þá er netið ekki lengur frjálst svæði. Það hefur þá breyst í rími undir eftirliti, þar sem sýnilegt frelsi hylur ósýnileg mörk.

Og þegar tölurnar, reglurnar og síurnar hafa tekið við stjórn, er engu mótmælt sem enginn veit að hafi verið til. Það sem hverfur í hljóði, án þess að neinn taki eftir því, vekur enga andstöðu, aðeins hlédræga samvinnu.

Þess vegna ættum við öll að vakna. Og spyrja: Hver ritar reglurnar? Og fyrir hvern?

Núverandi löggjöf um hatursorðræðu og upplýsingastýringu í Evrópu

(Pistill 2 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um) Þú mátt segja hvað sem er, nema það sem öðrum finnst óæskilegt

Við segjum oft: „Auðvitað höfum við tjáningarfrelsi.“
En hvað ef ég segi eitthvað sem einhver annar túlkar sem „hatur“?
Eða ef ég spyr spurninga sem einhver stofnun kallar „upplýsingaóreiðu“?

Eimitt þetta er að breytast í Evrópu. Ekki í einu lagi, heldur í röð af lögum, reglugerðum og samkomulögum sem smá saman þrengja að umræðu. Og fæstir átta sig á því eða þora ekki að segja það upphátt.

Þegar lögin snúa ekki lengur bara að glæpum, heldur skoðunum

Hugtakið „hatursorðræða“ hjómar í fyrstu eins og eitthvað sem allir ættu að vera sammála um að stöðva. Enginn vill hatursfulla umræðu. En vandinn er að þetta hugtak er óljóst, og verður sífellt víðara.

Í dag er ekki bara verið að banna útlendingahatur, kynþáttaníð eða kynbundið ofbeldi í tali, heldur er gagnrýni á ákveðin stefnumál stundum líka flokkuð sem hatursorðræða.

Tökum dæmi:

• Spurningar um afleiðingar innflytjendastefnu? Hættuleg orðræða.
• Gagnrýni á kynjastefnu eða námskrár í skólum? Hatursorðræða.
• Skoðanir sem stangast á við ríkjandi nálgun á loftslagsmálum eða bóluefni? Geta verið „skaðlegar“.

Og þegar þetta er komið á þetta stig, þá er ekki lengur verið að vernda fólk gegn hatri.
Þá er verið að vernda valda hugmyndafræði gegn gagnrýni.

Lög sem þú kaust ekki – en sem hafa áhrif á hvað þú mátt segja

Nýjar reglugerðir í Evrópu veita yfirvöldum og tæknifyrirtækjum áhrif á umræðuna, ritskoðun sem fer fram undir formerkjum ábyrgðar og öryggis

1. NetzDG ( Þýskaland )

• Samþykkt árið 2017. Skyldar samfélagsmiðla til að fjarlægja "ólöglegt efni" innan 24 klst. eða borga háar sektir.
• Vandinn: Hver ákveður hvað er ólöglegt? Ekki dómstóll, heldur fyrirtækið sjálft.
• Útkoman: Löglegar en óþægilegar skoðanir hverfa og samfélagsmiðlar fjarlægja frekar of mikið en of lítið, af ótta við sektir og refsiaðgerðir.

2. Digital Services Act (DSA – Evrópusambandið)

• Tók gildi 2024. Markmið: vernda notendur gegn "skaðlegu efni".
• En „hvað er skaðlegt?“
• ESB getur krafist þess að efni sé fjarlægt, jafnvel þótt engin lög hafi verið brotin og byggt á þeirra túlkun á því hvað telst skaðlegt.

Stofnanir ESB hafa nú aðgang að bakenda samfélagsmiðla, þar sem þær og áhrifavaldar geta falið, takmarkað eða stimplað umræðu sem „skaðlega“.

Ef þú heldur að þetta snúist bara um hatursorðræðu, skoðaðu eftirfarandi:

• Umræða um afleiðingar bólusetninga → merkt sem rangfærsla
• Gagnrýni á innflytjendastefnu ESB → takmörkuð dreifing
• Gagnrýni á loftslagsráðstafanir → merkt sem „villandi“ eða „óábyrg umræða“
• Skoðanir sem stangast á við ríkjandi stefnu → gerðar ósýnilegar

Sjálfritskoðun: Öflugasta form þöggunar

En það alvarlegasta eru ekki lögin sjálf.
Það er hvernig lögin og menningin breyta okkur sjálfum.

Tökum sem dæmi, þegar fólk:

• segir ekki það sem það hugsar
• þorir ekki að „læka“ eða deila greinum
• þaggar niður eigin efasemdir
• hugsar: "Ég veit að ég mætti segja þetta, en kannski er betra að þegja."
• kennir sjálfu sér að segja minna til að forðast kastljósið

Þá er þöggunin orðin innvortis. Og þegar svo er, þá þarf enginn að ritskoða þig. Þú gerir það sjálf/ur.

Við vöxum ekki með samstöðu – heldur með deilum

Lýðræði þarf átök hugmynda. Ekki samræmda hugsun.
Ekki samræmdan sannleika.
Ekki samræmda umræðu sem samþykkt hefur verið af Meta, ESB, Google, eða "æskilegum" vefstjóra.

Ef við ætlum að verja tjáningarfrelsið, verðum við að verja réttinn til að segja það sem er óvinsælt, óþægilegt, umdeilt og jafnvel særandi.

Því annars verður tjáningarfrelsi aðeins frelsi til að segja það sem enginn mótmælir. Og þegar enginn óttast skoðanir, af því enginn þorir að segja þær, þá er þöggunin orðin fullkomin.

Hvernig varð tjáningarfrelsi að grundvallarrétti – og af hverju er það nú í hættu?

(Pistill 1 - Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um). Við hugsum oft um tjáningarfrelsi sem eitthvað sjálfsagt. Rétturinn til að segja það sem maður hugsar, gagnrýna valdhafa, skiptast á skoðunum, efast, spyrja, vekja umræðu, þetta tilheyrir lýðræðisþjóðfélagi. Það er súrefni samfélagsins.

En þetta frelsi kom ekki til okkar sem gjöf.
Það varð til í sársauka. Í skugga stríðs, ritskoðunar og ótta. Það varð til vegna þess að fólk vissi hvernig það er að búa í samfélagi þar sem ekkert má segja.

Og það sem fæstir átta sig á: þetta sama frelsi, sem Evrópa barðist fyrir í áratugi, er í dag að veikjast, ekki í einum hvelli, heldur í rólegheitum. Í nafni góðra markmiða.

Eftir stríðið: Þegar Evrópa sagði „aldrei aftur“

Eftir gjöreyðingarstríðið 1939–1945, með ritskoðun, þöggun andófs og niðurbroti sjálfs hugsunarfrelsis, sögðu þjóðir Evrópu: Aldrei aftur.

Það var ljóst að lýðræði og mannréttindi eru ekki sjálfgefin. Þau þurfa að vera skráð, vernduð og minnt á þau.

Þess vegna var árið 1950 undirritaður Mannréttindasáttmáli Evrópu. Þar var kveðið á um margt, rétt til lífs, vernd gegn pyndingum, og réttláta málsmeðferð.
En líka: tjáningarfrelsi. Í 10. grein stendur að hver maður eigi rétt á að tjá sig, að veita og þiggja upplýsingar, án afskipta yfirvalda.

Og síðar bætti Evrópudómstóllinn við:

„Tjáningarfrelsi á ekki aðeins við um hugmyndir sem fallið geta í kramið – heldur líka þær sem móðga, hneyksla eða stuða.“

Það er kjarninn í frjálsu samfélagi.
Því samfélag sem þolir ekki að heyra það sem það vill ekki heyra, þolir í raun ekkert nema samhljóm.

En frelsið fékk líka skorður

Evrópa vissi líka af biturri reynslu að orð geta kveikt í heilu samfélagi.
Að frjáls tjáning má ekki verða frjálst að hatast.

Þess vegna tóku mörg ríki upp strangari lög en t.d. Bandaríkin. Þýskaland bannaði nasískan áróður og afneitun helfararinnar. Frakkland og Austurríki settu sambærilegar takmarkanir.

Markmiðið var réttmætt:
Að koma í veg fyrir að orð yrðu vopn til útrýmingar. Að sögulegur hryllingur endurtæki sig ekki með því að leyfa sömu hugmyndum aftur að taka rætur, undir verndarvæng frelsis.

Þetta var ekki vantrú á frelsi. Þetta var varúð. En varúð getur snúist í ofvarkárni.

Tjáningarfrelsi sem jafnvægi milli hugrekkis og ábyrgðar

Í Evrópu hefur tjáningarfrelsi alltaf verið frelsi með ábyrgð.

• Þú mátt segja það sem þú vilt – en þú mátt ekki hvetja til ofbeldis.
• Þú mátt gagnrýna trúarbrögð – en ekki kalla til útrýmingar.
• Þú mátt ögra – en ekki misnota.
• Þetta hljómar eins og heilbrigt jafnvægi.

Og lengi vel virkaði það. Umræðan blómstraði. Gagnrýnin hugsun fékk rými. Margt var deilt um, margt þoldi dagsljós. Lýðræðið varð sterkara með því að leyfa ólíkar skoðanir, líka þær sem fóru gegn straumnum.

En eitthvað hefur breyst...

Á síðustu árum hefur þetta jafnvægi farið að hallast.

Hugtökin sem áður voru til verndar, eins og „hatursorðræða“, „upplýsingaóreiða“ eða „skaðlegt efni“ hafa víkkað út.

• Það sem áður var bara ögrandi skoðun er í dag kallað óábyrgt.
• Það sem áður mátti deila um er í dag merki um öfga.

Þessi breyting á sér stað alls staðar:

• Í nýrri löggjöf sem þrengir ramma umræðu á netinu
• Í samstarfi stjórnvalda og samfélagsmiðla sem „stýra sýnileika“
• Í fjölmiðlum sem forðast umdeild viðfangsefni af ótta við skítkast
• Í háskólum þar sem ögrandi skoðanir þola ekki lengur dagsljósið
• Og hjá venjulegu fólki sem lærir að segja minna, bara til að eiga frið

Við köllum það oft „virðingu“, „samfélagsábyrgð“, „öruggt rými“ en stundum er þetta einfaldlega þöggun.

Og það gerist án þess að við tökum eftir því

Það hættulegasta er ekki beint bann á tjáningu einstaklingsins. Það hættulegasta er hversu eðlilegt þetta fer að virðast.

Við segjum:

• „Auðvitað á að passa að enginn móðgist.“
• „Auðvitað á að fjarlægja villandi upplýsingar.“
• „Auðvitað má ekki dreifa óábyrgum skoðunum.“

Og smám saman hættum við að spyrja:
En hver ákveður hvað er móðgandi? Hver skilgreinir hvað er villandi? Hver hefur rétt á að þagga niður?

Þetta skiptir öllu máli

Tjáningarfrelsi er ekki lúxus. Það er ekki einhvers konar auka krydd í lýðræðissamfélagi.
Það er súrefnið.

Án þess getum við ekki rætt lausnir. Við getum ekki sagt frá ranglæti. Við getum ekki andmælt valdinu.
Við getum ekki vaxið sem samfélag, heldur einungis þagað, samþykkt og fylgt eftir.

Og sú staðreynd að þessi þróun gerist á friðartímum, í nafni öryggis, kurteisi og ábyrgðar, gerir hana bara hættulegri.

Þetta er ástæða þess að ég skrifa þessa röð færslna.

Við þurfum að rifja upp hvers vegna við fengum tjáningarfrelsi í upphafi.
Hvers vegna það var svo mikilvægt að tryggja að enginn gæti stjórnað umræðunni, slökkt á röddum eða mótað sannleikann eftir hentugleika.

Og því þurfum við að spyrja sjálf okkur:
Erum við að verja frelsið eða hjálpa til við að afnema það, brosandi, í nafni upplýsingaöryggis og „mildrar umræðu“?

Tjáningarfrelsið í Evrópu: Þögn sem enginn fjallar um

Við teljum okkur búa í frjálsum, opnum og lýðræðislegum samfélögum þar sem rétturinn til að tjá skoðanir sínar á að vera er sjálfsagður. En á undanförnum árum hafa æ fleiri Evrópubúar og líka Íslendingar, farið að þegja.

Þeir segja minna. Þeir skrifa varlega. Þeir láta ekki í ljós efasemdir eða skoðanir sem kunna að stangast á við ríkjandi línu, ekki endilega vegna þess að þeir hafi rangt fyrir sér, heldur vegna þess að þeir hræðast viðbrögðin:
– missa vinnuna, verða stimplaðir, kallaðir öfgafullir, útilokaðir eða jafnvel bannaðir.

Og það sem verra er: Almenningur veit oft ekki lengur hvar línan liggur, því hún færist stöðugt lengra.

Er tjáningarfrelsið enn til staðar, ef enginn þorir að nota það?

Hvers vegna hverfa saklausar færslur af netinu, þótt þær brjóti engin lög? Hvers vegna eru ákveðnar spurningar um faraldra, innflytjendamál, Evrópusambandið, jafnréttisstefnu eða trúarbrögð nánast orðnar óumræðanlegar nema með fyrirfram samþykktri afstöðu?

Og hvers vegna spyr enginn fjölmiðlanna: Hvað má í raun segja og hver ákveður það?

Þetta er ekki ímyndun – heldur róleg bylting

Á næstunni mun ég birta röð bloggfærslna þar sem ég rek á eftirtektarverðan og vanræktan sannleika:
Tjáningarfrelsið í Evrópu er að minnka, hægt og hljótt, og nánast enginn fjallar um það.

Þróunin er ekki augljós, því hún á sér stað í smáum en ákveðnum skrefum. Undir yfirskini baráttu gegn hatursorðræðu, rangfærslum og samfélagslegum ógnum hafa ríki, alþjóðastofnanir og tæknirisarnir byggt upp kerfi sem stýrir því hvað má segja, hver má segja það, og hvenær.

Í þessum greinaflokki mun ég meðal annars fjalla um eftirfarandi atriði:

• Löggjöf og reglugerðir eins og Digital Services Act (ESB) og NetzDG (Þýskaland), sem gera samfélagsmiðla að lögbundnum ritskoðunarvettvangi.
• Hvernig stjórnvöld og alþjóðastofnanir hafa fundið leiðir til að þagga niður gagnrýni, ekki með því að banna skoðanir beint, heldur með því að „útvista“ ritskoðun til fyrirtækja.
• Hlutverk tæknirisa á borð við Meta, YouTube, Google og TikTok, sem í síauknum mæli stjórna því hvaða rödd fær að heyrast og hvaða rödd deyr út í þögn.
• Raunveruleg dæmi um löglegar, en óþægilegar skoðanir sem eru teknar niður, merktar villandi eða gerðar ósýnilegar, jafnvel þótt þær byggist á opinberum gögnum eða vísindalegri umræðu.
• Sjálfritskoðun og félagslegur þrýstingur, sem veldur því að venjulegt fólk hættir að tala. Þú mátt segja skoðun þína, en þú mátt bera afleiðingarnar einn.
• Og loks: Afleiðingarnar fyrir lýðræðið sjálft. Hvað gerist þegar aðeins samþykkt sjónarmið fá að lifa? Þegar fjölræði víkur fyrir samhljómi? Þegar hræðslan við að segja eitthvað rangt verður sterkari en viljinn til að segja það sem er satt?

Þetta er ekki kenning. Þetta eru staðreyndir.

Þetta er ekki huglægt mat. Það eru til skýr gögn, staðfest lög, opinberar tilskipanir, tilvísanir í dóma, samninga og skýrslur sem sýna hvernig hugtök eins og „upplýsingastjórnun“, „öruggt stafrænt umhverfi“ og „barátta gegn hatri“ eru notuð, oft af góðum ásetningi, til að móta ramma umræðunnar og útiloka skoðanir sem eru pólitískt, hugmyndafræðilega eða siðferðilega óæskilegar.

Það er ekki spurning um hvort tjáningarfrelsið sé að veikjast.
Heldur hvort við tökum eftir því í tæka tíð.

Fyrsta færslan birtist á mörgun. Hún fjallar um uppruna tjáningarfrelsis í Evrópu:
Hvernig varð þetta frelsi að grundvallarrétti, og af hverju er það nú aftur í hættu?

Ef þú telur að umræðan í samfélaginu sé að þrengjast, þá hefur þú rétt fyrir þér. Ef þér finnst þú ekki lengur mega segja það sem þú hugsaðir áður, þá ertu ekki ein/n.

Tími er kominn til að tala um þetta, áður en við hættum alveg að tala.

Við erum bara eldsneyti

Hvernig leiðtogar Hamas viðurkenna að fórna eigin fólki

Í umræðu um átökin milli Ísraels og Hamas eru menn fljótir að lýsa yfir samúð með þjáningu almennra borgara í Gaza. Það er eðlilegt. En það sem sjaldnar kemst á yfirborðið og ætti að fá miklu meiri athygli, eru bein ummæli leiðtoga Hamas, þar sem þeir viðurkenna sjálfir að þeir nota eigið fólk sem mannlega skildi, áróðursvopn eða „hráefni“ í píslarvottamenningu samtakanna.

Þetta eru ekki ásakanir frá andstæðingum þeirra. Þetta eru viðurkenningar þeirra sjálfra.

„Fyrir hvern líkama munu konur okkar fæða fleiri píslarvotta“

– Sami Abu Zuhri, maí 2025

Í viðtali sem birt var í maí 2025 lýsti háttsettur talsmaður Hamas, Sami Abu Zuhri, því yfir að mannfall væri í raun aukaatriði:

„Fjöldi látinna skiptir ekki máli. Þeir sem deyja verður skipt út. Konur okkar munu fæða fleiri píslarvotta. Meira en 50.000 börn hafa fæðst í Gaza frá upphafi stríðsins.“
– MEMRI TV, 2025

Ummælin vöktu reiði meðal íbúa Gaza, sem lýstu því á samfélagsmiðlum að þeir væru ekki verndaðir – heldur notaðir.

„Við erum bara eldsneyti fyrir stríð þeirra.“
– New York Post, 20. maí 2025

„Við notum konur og börn sem mannlega skildi“

– Fathi Hammad, Hamas MP, 2008

Í ræðu árið 2008 lýsti Fathi Hammad, þáverandi innanríkisráðherra Hamas, því hvernig konur og börn væru kerfisbundið notuð sem mannlegir skildir:

„Fólk okkar er orðið að iðnaði. Dauðinn hefur orðið að iðnaði… Konur okkar, börn og öldungar eru notuð sem skjöldur gegn sprengjuvélum Síonista.“
– MEMRI TV, 29. febrúar 2008

Hér er ekki verið að lýsa neyðarúrræði. Hér er lýst aðferð.

„Þessi göng eru ekki fyrir almenning“

– Mousa Abu Marzouk, Hamas stjórnmálaleiðtogi, október 2023

Í viðtali við rússneska sjónvarpsstöðina RT sagði háttsettur leiðtogi Hamas:

„Þessi neðanjarðargöng er ekki byggð fyrir borgara. Þær eru eingöngu til að vernda bardagamenn. Vernd borgara er á ábyrgð Sameinuðu þjóðanna og Ísraels.“
– MEMRI TV

„Ef borgarar deyja, þá er það ekki okkar ábyrgð.“
– India Today, 30. október 2023

Þessi orð afhjúpa kaldan og skipulagðan skort á siðferðislegri ábyrgð.

„Við hvetjum fólk til að standa gegn árásum með berum brjóstum“

– Sami Abu Zuhri, 2014

Í sjónvarpsviðtali árið 2014 lýsti Sami Abu Zuhri því sem „sigri“ þegar fólk stendur sem mannlegur skjöldur:

„Þetta er það sem við gerum – og það hefur skilað árangri.“
- Middle East Media Research Institute (MEMRI)

Það að lýsa mannlegum skildi sem árangursríkri hernaðarstefnu sýnir að viðkomandi hefur engin áform um að vernda eigin borgara.

Skólar, moskur og sjúkrahús sem hernaðarsvæði

Alþjóðleg mannréttindasamtök eins og Human Rights Watch og Amnesty International hafa ítrekað gagnrýnt Hamas fyrir að notfæra sér borgaralega innviði sem hernaðarlega skildi.

„Hamas hefur ítrekað skotið eldflaugum úr íbúðarhverfum, skólum, moskum og jafnvel sjúkrahúsum – meðvitað að stefna borgurum í hættu.“
– Human Rights Watch, 2009

Þetta er brot á alþjóðalögum og siðferðisleg martröð.

Hver þjónar hverjum?

Í stað þess að verja sína eigin þegna, virðast margir leiðtogar Hamas líta á þá sem hráefni í píslarvottahugmyndafræði, og sem áróðurstæki fyrir alþjóðasamúð.

Þeir kalla það frelsisbaráttu. En frelsi sem byggist á vísvitandi fórnum barna og óbreyttra borgara, er ekki frelsi. Það er grimmd.

Tími sannleikans

Það er ekki lengur Ísrael sem heldur því fram að Hamas fórni eigin borgurum. Það eru þeir sjálfir sem segja það. Og það eru borgararnir í Gaza sjálfir sem segja:

„Við erum bara eldsneyti.“

Við skuldum þeim meira en þögn. Við skuldum þeim sannleikann.

Og nú er kominn tími til að raddir fólksins, fjölmiðlar og alþjóðastofnanir geri það sem þeir ættu að hafa gert fyrir löngu:
að fordæma Hamas af fullri hörku.
Ekki með hálfkveðnum vísum. Ekki með undanbrögðum. Heldur með siðferðislegri staðfestu sem verndar þá sem enginn verndar.

Ef við hunsum vitnisburð þeirra sem lifa þetta á eigin skinni, þá höfum við brugðist.

Karlmennska og skynsemi – Tími til að hætta alhæfingum

Undanfarin ár hefur umræðan um karlmennsku orðið æ háværari – og jafnframt einhliða. Hugtök á borð við eitruð karlmennska og feðraveldi eru orðin að einhliða skýringum á vanda samfélagsins, á sama tíma og sífellt fleiri telja sig þurfa að afsaka það eitt að vera karlkyns. En hér er grundvallaratriði sem margir þora ekki að segja upphátt: það er ekkert sem heitir eitruð karlmennska – né heldur eitraður kvenleiki. Það er bara eitruð hegðun. Og hún getur birst hjá bæði körlum og konum.

Frá fordæmum til fordóma

Í gegnum vestræna sögu hefur karlmennska verið skilgreind sem dygð, ábyrgð og þjónusta:

• Í Grikklandi fornu var andreía – hugrekki og sjálfsagi – talin dygð borgarans.

• Í Róm var virtus ekki bara vald heldur siðferðileg ábyrgð.

• Í kristinni arfleifð var þjónandi leiðtogi fyrirmynd karlsins.

• Í nútíma lýðræðisríkjum var karlmennska tengd borgaravitund og fórnfýsi.

Í dag hefur þessi mynd verið afbökuð – og í staðinn hefur rutt sér til rúms hugmyndafræði sem lítur á karlmennsku sem óvin samfélagsins. En slík nálgun er hvorki fræðilega heiðarleg né siðferðilega sanngjörn.

Hvers vegna skiptir þetta máli?

Ef við kennum ungum drengjum að karlmennska sé mein, þá skerum við á leið þeirra til sjálfsvirðingar. Strákar þurfa ekki að vera minna karlmennskir, þeir þurfa að vera heilbrigðir, ábyrgir og sterkbyggðir – ekki brotnir og skammaðir fyrir kyn sitt.

Það sem við köllum „eitruð karlmennska“ er í raun oft skortur á leiðsögn, fyrirmyndum, tilgangi og aga. Sama má segja um það sem kallað er „eitraður kvenleiki“ – það eru ekki kvenleikinn sjálfur sem er vandamálið heldur hegðun sem byggist á stýringu, bælingu, fórnarlambshlutverki eða tilfinningalegri stjórnun. Þetta er ekki eitraður kvenleiki, einfaldlega: eitruð hegðun.

Eitruð hegðun er mannleg, ekki kynbundin

Við verðum að hætta að líta á skaðlega hegðun sem einkennismerki tiltekins kyns. Eitruð hegðun er ekki karlleg eða kvenleg – hún er mannleg. Hún birtist í mismunandi myndum:

• Karlar geta beitt ofbeldi – og það geta konur líka, bæði líkamlega og andlega.

• Karlar geta verið stjórnsamir, fjarlægir og valdbeitingarmiklir – en konur geta einnig beitt stjórnun, útilokun, baktali og félagslegri kúgun.

• Konur geta nýtt tilfinningalega nánd til að stjórna – rétt eins og karlar geta bælt eigin og annarra tilfinningar með hörku.

Eitruð hegðun getur verið hljóðlát eða hávær, líkamleg eða andleg, skýr eða lúmsk – en hún er ekki kynbundin. Hún á rætur í skorti á sjálfsþekkingu, siðferðisvitund og heilbrigðum mörkum.

Mikilvægast er þetta: Við eigum að gagnrýna hegðun, ekki kyn. Ef við gerum það ekki, þá erum við ekki að leita lausna, heldur að festa í sessi kynbundna sekt og sundrung.

Innviðir samfélagsins – Hin gleymda ábyrgð

Í umræðu um þriðju vaktina – sem snýr að ósýnilegri umönnunarvinnu kvenna gleymist sú staðreynd að karlar axla meginábyrgð á innviðum samfélagsins:

• Flest hlutverk sem halda rafmagnskerfum, sorphirðu, vegakerfi og grunnþjónustu gangandi eru karlmenn.

• Þeir sinna störfum sem eru hættuleg, krefjandi og ósýnileg – oft á kostnað heilsu og frítíma.

Þetta er ekki minna virðingarvert en ólaunuð vinna inni á heimilinu. Bæði skipta máli – sérstaklega þar sem í dag sinna margir feður einnig heimilisverkum og taka virkan þátt í áhugamálum og daglegu lífi barnanna sinna.

Sálfræðin: Það sem karlar þurfa

Rannsóknir sýna að:

• Strákar sem hafa föður eða fyrirmynd sem kennir þeim aga og tilgang eru líklegri til að sýna samkennd og ábyrgð.

• Karlar sem fá viðurkenningu fyrir krafta sína verða ekki kúgarar – heldur verndarar.

• Það er ekki karlmennskan sjálf sem skapar vandamál – heldur þegar samfélagið veitir engin viðmið, enga virðingu og enga leiðsögn.

Við þurfum nýja samtalsskrá – ekki nýtt stríð

Það er kominn tími til að hætta þessari keppni um fórnarlambastöðu. Kynin eru ekki í stríði. Þau eru samverkandi – og þau þurfa hvort annað!

• Hættum að rífa niður karlmenn til að lyfta konum 

• Hættum að gera lítið úr framlagi kvenna og setja þær í ábyrgð á öllum tilfinningalegum þörfum sambandsins.

• Hættum að skamma kyn – og förum að ræða ábyrgð.

• Hættum að byggja umræðu á sektarkennd – og förum að byggja hana á virðingu.

Fyrir manneskjulega nálgun, ekki kynbundin skotmörk

Við eigum ekki að spyrja hvort karlmennska sé eitruð – heldur hvort samfélagið okkar rækti dygð og ábyrgð. Það sem við þurfum er:

• Heilbrigð karlmennska. Heilbrigður kvenleiki.

• Sterka sjálfsmynd sem byggir á tilgangi og þjónustu – ekki forréttindaflótta eða sektarkennd.

Vandamálið er ekki karlmennskan sjálf – heldur hvernig við höfum afmyndað hana, afneitað dygðum hennar og kennt hana í neikvæðum búningi sem eitthvað varasamt eða skaðlegt.

Frá heilögum málstað til hagsmunapólitíkur: Hvers vegna arabísk ríki snúa baki við Hamas

„Í alþjóðastjórnmálum ráða ekki tilfinningar heldur jafnvægi – og þegar jafnvægi breytist, breytast bandalögin.“

Ég hef lengi fylgst með þróuninni í Miðausturlöndum, bæði út frá sögulegum rótum og þeim valdapólitísku umbreytingum sem eiga sér stað í dag. Það sem áður var einföld frásögn um undirgefna Palestínumenn og harðstjóra Ísraela er í dag orðið flóknara, sundurleitara og í raun spegilmynd af því hvernig alþjóðakerfið sjálft er að breytast. Ég setti saman þessa samantekt til að varpa ljósi á það hvernig og hvers vegna mörg arabísk ríki hafa snúið baki við Hamas, og hvers konar pólitískt landslag er að mótast í skugga Írans og með aðkomu Bandaríkjanna.

Hamas – frá frelsishreyfingu til úthýsts milliliða Írans

Hamas hefur frá upphafi verið öfgakenndari en PLO, bæði í trúarlegum skilningi og í afstöðu til Ísraels. Stefnuskráin frá 1988 boðar beinlínis eyðingu Ísraelsríkis og hafnar öllum friðarviðræðum sem „blekkingu“. Þrátt fyrir mildara orðalag í nýrri yfirlýsingu 2017 hefur grunnstefnan ekki breyst.

Arabísk ríki sem áður studdu Hamas hafa fjarlægst hreyfinguna. Þau líta nú á hana sem afsprengi Múslímska bræðralagsins, hugmyndafræði sem mörg þeirra líta á sem ógn við eigin stjórnarfar. Í dag eru aðeins örfá ríki, sérstaklega Katar og að hluta Tyrkland sem halda stuðningi við Hamas. Hitt helsta bakland hreyfingarinnar er Íran.

Íran – óvinur Ísraels og Persaflóar í senn

Íran hefur nýtt sér veikleika palestínska málsins og fyllt tómarúmið. Í gegnum fjárstuðning, vopnasendingar og þjálfun hefur Teheran byggt upp svokallaðan „mótstöðuás“ sem nær frá Hizbollah í Líbanon til Hamas í Gaza og Húta í Jemen. Hamas er þar hluti af stærra valdapakki gegn Ísrael, en líka gegn súnní-múslimaríkjunum í Persaflóa.

Afleiðingin er sú að Hamas er ekki lengur aðeins palestínskt fyrirbrigði heldur milliliður í valdapólitík Írans. Þetta hefur skapað djúp vantraust hjá ríkjum eins og Sádi-Arabíu, UAE og Egyptalandi.

Ný bandalög, ný forgangsröðun

Á meðan Hamas einangrast meira, hafa sömu ríki gert það sem var óhugsandi fyrir aðeins fáum árum: þau hafa opnað formleg samskipti við Ísrael.

Í gegnum Abraham-samkomulagið 2020, með aðkomu Bandaríkjanna, hafa Sameinuðu arabísku furstadæmin, Bahrain, Marokkó og fleiri ríki viðurkennt Ísrael og hafið viðskipta- og öryggissamstarf. Þessar þjóðir horfa ekki lengur á Ísrael sem óvin, heldur sem tæknivæddan, öflugan bandamann gegn stærri ógn: Íran.

Bandaríkin og hagsmunadraugurinn

Áhrif Bandaríkjanna í þessari þróun eru ótvíræð. Með því að setja friðarviðræður í fast form og umbuna með efnahagsaðstoð, vopnasamningum og pólitískri vernd, hafa þau stýrt mörgum arabískum ríkjum í átt að nýjum veruleika. Samhliða því hefur hvatinn til að leggja sig í líma fyrir einangraða og öfgafulla hreyfingu eins og Hamas einfaldlega gufað upp.

Palestínumálið í skugganum

Þessi umbreyting skilur eftir sig tvær staðreyndir:

1. Fatah og Palestínsk heimastjórn eru veikari en nokkru sinni – pólitískt klofnar og fjárhagslega háðar öðrum.

2. Hamas stendur einangruð, vopnuð og ófáanleg til sátta – og í augum margra, orðin leiksoppur Írans.

Palestínumálið, eitt sinn helsta sameiningartákn arabískra þjóða, hefur nú orðið að stöðugu vandamáli sem fæstir vilja taka ábyrgð á. Það er ekki lengur heilagur málstaður, heldur óþægileg áminning um það sem ekki tókst.

Að lokum

Þegar við tölum um átökin í Miðausturlöndum, verðum við að horfa út fyrir einfaldaðar frásagnir og staðnaða klisjur. Þessi þróun sýnir okkur hvernig þjóðríki, jafnvel í hefðbundnum menningarlöndum velja hagsmuni fram yfir táknræn mál og hvernig stjórnmál snúast í dag um vald, ekki lýðskrum. Hamas stendur eftir einangrað og ósveigjanlegt, á meðan ný bandalög eru að mótast sem skipta verulegu máli fyrir framtíð svæðisins og heimspólitík í heild. Það er kominn tími til að við hugsum þessi mál upp á nýtt, með opnari augum og minna af gömlum frösum.

Fjölmenning: Styrkleiki á pappír, veikleiki í framkvæmd

Hversu lengi ætlum við að láta pólitíska frasa duga í stað stefnu?

Nýlega flutti Víðir Reynisson, alþingismaður Samfylkingarinnar, tilfinningaþrungna og ljóðræna ræðu á Alþingi þar sem hann lýsti fjölmenningu sem „styrkleika okkar“. Þetta var ekki nýtt. Íslensk stjórnmálaumræða er full af fögrum lýsingum á fjölbreytileika, umburðarlyndi og samfélögum sem blómstra með menningarlegri fjölbreytni.

En það vantar alltaf það sama: Hvernig?

Vandinn við yfirborðskennd ræðuhöld

Það er auðvelt að segja að fjölmenning sé auðlind. Að innflytjendur auðgi samfélagið. Að fjölbreytileiki geri okkur sterkari.
En spurningarnar sem enginn svarar eru þær sem skipta máli:

• Hvernig tryggjum við að þetta gerist í reynd?

• Hverjir aðlagast hverjum?

• Hvaða gildi standa óhögguð í íslensku samfélagi – og hver eru samningsatriðin?

Engin slík umræða á sér stað. Engar tölur. Engin ábyrgð. Engin áætlun.
Bara orð. Bara stemning.

En hvar er dæmið?

Ef fjölmenning er styrkleiki, hvar hefur hún þá sannarlega virkað?

Við fáum aldrei dæmi um borgir eða lönd þar sem fjölmenning hefur skilað aukinni samstöðu, bættum árangri í skólum, sterkari samfélagskennd og minni félagslegum átökum.
Það eina sem við fáum eru yfirborðsleg dæmi: sushi, falafel og fjölbreytt tónlist. En það eru ekki mælikvarðar á samfélagslega virkni.

Það væri í það minnsta hægt að vísa í gögn, stefnu, markmið og árangur. En það er ekki gert.
Þess í stað er almenningi sagt að trúa. Að gagnrýni sé ósiðleg. Að spurningar séu fordómar.

En ef fjölmenning krefst þess að við hættum að spyrja – þá er hún ekki styrkur. Þá er hún veikleiki í dulargervi.

Reynslan utan landsteinanna ætti að kenna okkur eitthvað

Bretland, Frakkland, Svíþjóð, Belgía og fleiri ríki reyndu þetta.
Þau litu á fjölmenningu sem siðferðislega dygð, en gáfu ekkert rými fyrir kröfur, mörk og sameiginleg gildi.

Niðurstaðan?

• Klofnun samfélaga

• Menningarlega einangruð gettó

• Aukin glæpatíðni og óöryggi

• Öfgastefnur og trúarlegar andstæður

• Hryðjuverk innanlands

• Hrapandi samstaða og hnignandi traust á stofnunum

Þetta eru ekki sögur sem einhverjir „popúlistar“ búa til, þetta eru staðreyndir sem skráðar hafa verið í opinberum skýrslum, rannsóknarniðurstöðum og fjölmiðlum um alla Evrópu.

Fjölmenningarstefna sem byggir á undanlátssemi, ótta við að móðga, og skorti á gagnkvæmri ábyrgð getur ekki gengið til lengdar. Þau samfélög sem trúa því verða á endanum tvískipt – ekki tvítyngd. Og það bitnar ekki á þeim sem skrifa tilfinningaþrungnar ræður. Það bitnar á almennum borgurum, á götunum, í skólunum, á vinnumarkaðinum.

Fjölmenning án sameiginlegra gilda er ekki styrkur

Ef fjölmenning á að verða styrkur, þarf hún að byggjast á traustum grunni. Hún krefst aðlögunar, samábyrgðar og samfélagslegrar þátttöku. Og það krefst þess að íslensk stjórnvöld hafi:

• Skýra stefnu um aðlögun og þátttöku innflytjenda

• Kröfu um tungumálanám og samfélagsfræðslu

• Skilgreiningu á ófrávíkjanlegum grunngildum íslensks samfélags

• Reglur og mörk um hvað er ásættanlegt – og hvað ekki

Án þessarar grunnvinnu er verið að byggja samfélag á sandi. Og þá verða „styrkleikarnir“ aðeins sýndarveruleiki, notaður til að slá ryki í augu fólks sem á eftir að bera byrðarnar.

Ekki bíða eftir leyfi

Það er kominn tími til að við vöknum. Að við spyrjum spurninganna sem stjórnmálamennirnir forðast.
Ekki af hatri, heldur af ást á landi okkar, menningu okkar og börnum okkar sem er ætlað að lifa í þessu samfélagi eftir okkur.

Það er ekki öfgaafstaða að vilja vernda það sem gott er. Það er ábyrgð.

Sekt fyrir suma, sakleysi fyrir aðra: Tvöfaldir mælikvarðar í deilunni um Ísrael og Hamas

Þegar alþjóðasamfélagið beitir lýðræðisríki harðari mælikvörðum en hryðjuverkasamtökum, er réttlætinu fórnað fyrir pólitíska þóknun.

Í seinni tíð hafa orðið æ háværari kröfur um að Ísrael verði útilokað frá alþjóðlegum vettvangi, allt frá íþróttaviðburðum og menningarhátíðum (Eurovision) til þátttöku í alþjóðastofnunum. Slíkar kröfur byggja oft á þeirri forsendu að Ísraelsríki beiti Palestínumenn ofbeldi og að þjóðin öll beri ábyrgð á þeirri stefnu.

En ef slíkt mat á sameiginlegri ábyrgð á að gilda, hvers vegna er þá sjaldan beitt sömu mælikvörðum gagnvart íbúum Gaza og stjórnarháttum Hamas?

Árið 2006 vann Hamas kosningar á Gazasvæðinu og hefur síðan stjórnað þar. Samtökin eru á hryðjuverkalista Bandaríkjanna, Evrópusambandsins og margra annarra ríkja. Þau hafa ítrekað hafnað samningum um varanlegan frið og lýst yfir markmiðum sínum opinberlega.

Hvað stendur Hamas fyrir?

Það þarf ekki að giska á hvað Hamas vill – þeir hafa sjálfir gert það opinbert.

Í stofnskrá Hamas frá 1988 segir meðal annars:

„Ísrael mun rísa og halda áfram að vera þar til Íslam útrýmir því, eins og það útrýmdi öðrum áður.“
(28. grein, Hamas Charter, 1988)

Í stofnskrá Hamas kemur skýrt fram í 13 grein að samtökin hafna öllum friðarviðræðum og alþjóðlegum sáttatilraunum. Slíkar leiðir séu að þeirra mati aðeins blekking, leið til að tefja fyrir því sem þau telja helga skyldu sína: að ná fram eyðingu Ísraels með vopnaðri baráttu.

Leiðtogar samtakanna hafa haldið þessari stefnu til streitu. Í mars 2022 sagði Yahya Sinwar, yfirmaður Hamas í Gaza:

„Okkar verkefni er að uppræta Ísrael. Við gerum það með blóði.“

Eftir hryðjuverkaárás Hamas á Ísrael þann 7. október 2023, þar sem yfir 1.200 óbreyttir borgarar voru myrtir, þar af börn, eldri borgarar og heilu fjölskyldurnar lýsti Hamas yfir að um „guðlegan sigur“ væri að ræða og hvatti aðrar fylkingar til að feta í fótspor þeirra.

Á sama tíma bárust myndir frá hverfum á Gaza þar sem fagnaðarlæti brutust út, flögg Hamas voru dregin að húni og sælgæti dreift á götum úti, fyrir opnum tjöldum og fyrir framan myndavélar fjölmiðla.

Tvöfaldir mælikvarðar

Þrátt fyrir þessar staðreyndir er almennt litið á Gazabúa sem saklaus fórnarlömb, án ábyrgðar á þeirri stjórn sem þeir kusu til valda. Ísraelsmenn, aftur á móti sem lifa í virku lýðræðissamfélagi þar sem opinber gagnrýni og fjölmiðlafrelsi ríkir eru oft metnir sem samábyrgir fyrir stefnu eigin stjórnvalda.

Þetta bendir til ákveðins tvískinnungs í alþjóðlegri umræðu. Í einu tilfelli er beitt hugtakinu „sameiginleg sekt“, í hinu „sameiginlegt sakleysi“. Slíkt ósamræmi dregur úr trúverðugleika umræðunnar og þjónar síður réttlæti en pólitískum þóknunarsjónarmiðum.

Ef það er réttlætanlegt að útiloka Ísrael vegna aðgerða stjórnvalda sinna, hlýtur það sama að eiga við um samfélag sem kaus Hamas til valda, þolir kúgun þeirra og sýnir þeim ítrekað beinan eða óbeinan stuðning.

Siðferðileg mótsögn sem á erindi í dagsljósið

Á meðan Ísrael hefur lýðræðislega stjórn sem sættir sig við gagnrýni og fjölbreytni í skoðunum, hefur Hamas beitt kúgun, hernaðarvæðingu samfélagsins og hatursáróðri. Samt er það Ísrael sem stendur undir háværum kröfum um útilokanir.

Sú krafa að beita sameiginlegri sekt á eina þjóð en veita sameiginlegt sakleysi annarri er ekki hugrekki. Það er ekki friðarvilji. Það er pólitísk þöggun sem elur á ranglæti.

Ef við ætlum að styðja við hugmyndina um sameiginlega ábyrgð á þjóðarvísu, verðum við að vera tilbúin að beita henni á jafnræðisgrundvelli, eða hafna henni alfarið. Að öðrum kosti er hætt við að siðferðileg afstaða víki fyrir valdastjórnmálum, þar sem réttar kröfur eru gerðar á suma, en öðrum veitt skilyrðislaus undanþága.

Evrópa og ósýnilegi óvinurinn: Klofningur, vantraust og sjálfseyðingarmenning

Á meðan Evrópa heldur áfram að beina sjónum sínum að ytri ógnum, tala um Rússland, Kína og loftslagsvá — þá horfir hún framhjá því sem raunverulega grafa undan framtíð hennar: óvininum sem ekki ber vopn, heldur étur samfélög hennar innan frá.

Þetta er ekki óvinur sem stendur við landamæri, heldur sá sem grefur undan samhengi, trausti og sjálfsmynd Evrópu sjálfrar.

1. Þvinguð samstaða um innflytjendamál: Þegar fullveldi er sektuð

Evrópa er klofin í grundvallarspurningu: Á hún að verja menningu sína og sjálfsmynd eða verða land án landamæra?

Í stað þess að leyfa þjóðum að taka ákvarðanir byggðar á sögu, menningu og getu, samþykkti Evrópusambandið árið 2023 nýjan innflytjendasáttmála. Samkvæmt honum verða aðildarríki annaðhvort að taka við tilteknum fjölda hælisleitenda eða greiða 20.000 evrur í sekt fyrir hvern einstakling sem þau neita að taka við.

Þetta er ekki samstaða, þetta eru fjárhagslegar þvinganir!

Lönd eins og Ungverjaland og Pólland kalla þetta skýrt því sem það er: tilraun til að knésetja þjóðríki sem vilja verja sjálfstæði sitt og samfélagsgerð. En hluti diplómata í Vestur-Evrópa fagna þessu sem framþróun og siðferðilega skyldu.

Niðurstaðan? Djúpstætt traustrof. Þjóðríki sem áður vildu vinna saman í sameiginlegum tilgangi sjá nú í ESB valdastofnun sem gengur gegn eigin vilja, menningu og framtíðarsýn.

2. Menningarlegt sundurlyndi: Gildi sem skarast – og gufa upp

Fjölmenningarstefna síðustu áratuga hefur breytt stórborgum Evrópu en ekki sameinað íbúa þeirra. Í hverfum allt frá Brussel til Malmö hefur myndast samliggjandi samfélög sem deila hvorki gildum né tungumáli.

Margir nýir íbúar hafna vestrænum gildum eins og jafnrétti kynjanna, tjáningarfrelsi og veraldlegri menningu. Þeir byggja upp sín eigin samfélög innan samfélagsins, oft með óformlegum lagareglum, trúarlegum hefðum og menningarlegri sérstöðu sem hafnar aðlögun.

Samhliða þessu ríkir þöggun og ótti í meirihlutasamfélaginu, þar sem gagnrýni á þróunina er stimpluð sem fordómar eða öfgar. Gremjan beinist sífellt meira að stjórnmálaöflum sem hafa hvatt til opinnar innflytjendastefnu og sú gremja hefur fært sífellt fleiri til að kjósa flokka sem vilja vernda Evrópu.

Menningarlegt klof er ekki ímyndað, það er mælanlegt í aukinni glæpatíðní, skólaárangri, atvinnuþátttöku og félagslegri aðskilnun. En enn er það tabu að nefna það á nafn!

3. Efnahagslegt ósamræmi: Evran heldur saman því sem hagkerfi sundrar

Evran hefur tryggt Þýskalandi og norðurlöndum útflutningsdrifinn stöðugleika, en hefur um leið fest suðurríki Evrópu í skuldafjötrum og atvinnuleysi.

Ungt fólk flýr frá Spáni, Grikklandi og Ítalíu norður á bóginn í leit að framtíð, sem skilur eftir sig lönd með hnignandi lýðfræði, tapað traust og örvæntingu.

Norðurlönd dragast inn í ábyrgðarlausan skuldaklúbb, á meðan suðurríki telja sig svikin af valdasamsteypu í Brussel.

Átökin um fjárlagapakka, skuldatryggingar og sameiginlegan efnahag birtast sífellt í formi nýrrar kreppu sem enginn þorir að nefna með nafni.

Evran, sameiginleg mynt án sameiginlegs fjármálavalds er orðin að spennugjafa, ekki samheldniskrafti.

4. Pólitískt stefnuleysi: Þegar kerfið heldur áfram – en enginn veit hvert

Evrópa er í dag knúin áfram af skrifræði, styrkjapökkum og tilskipunum, en skortir leiðtoga, gildi og sameiginlega framtíðarsýn.

ESB talar um græn umskipti, stafræna nýsköpun og samstöðu en getur ekki einu sinni svarað því hver á að verja landamærin, hver ber ábyrgð á innflytjendamálum eða hvað „evrópsk menning“ á að þýða árið 2026.

Þjóðríki sem vilja standa gegn þessari þróun eru stimpluð sem „óevrópsk“, en ef Evrópa útilokar öll ríki sem vilja verja eigin menningu, gildismat og samfélagsgerð – hvað stendur þá eftir annað en stjórnlaus samvinna án samhengis?

Niðurstaða: Evrópa er ekki undir árás en hún er að glata sjálfri sér

Óvinurinn stendur ekki við landamærin. Hann er ekki í Moskvu, Teheran eða Peking.
Hann er í háskólum, í stofnunum, í miðlægu bákni sem hefur glatað tengslum við fólkið, menningu, sjálfsmynd og sameiginleg gildi.

Ef Evrópa stendur ekki fyrir sjálfri sér – hvað stendur þá eftir þegar raunveruleg ógn ber að garði?