Stríð og sannleikur: Hvers vegna er aldrei fjallað um sögulegt samhengi Úkraínudeilunnar?

Þegar Rússland réðst inn í Úkraínu í febrúar 2022 varð fljótt til einföld frásögn í vestrænum fjölmiðlum og stjórnmálaumræðu: árásin væri tilefnislaus, einhliða ákvarðanataka af hálfu Pútíns og sýn á landvinninga í anda gamla Sovétríkjanna. En sú saga nær ekki yfir þann sögulega og pólitíska jarðveg sem hafði myndast í Evrópu eftir lok kalda stríðsins.

Til þess að skilja innrásina í Úkraínu þarf að rýna í þróun öryggismála í Evrópu frá lokum kalda stríðsins. Því til stuðnings má vísa til skjala sem sýna hvernig leiðtogar vestrænna ríkja ræddu við sovéska embættismenn á tíunda áratugnum og lýstu andstöðu sinni við frekari útþenslu NATO. Slík gögn hafa komið fram í rannsóknarskýrslum, skjölum frá National Security Archive og upplýsingum sem birtust síðar í gegnum WikiLeaks. Þessi heimildagögn sýna að öryggishagsmunir Rússlands voru þekktir löngu fyrir átökin, og benda til þess að forsenda til lengri tíma hafi verið spenna og vantraust – sem margir sérfræðingar höfðu varað við. Þegar Sovétríkin leystust upp árið 1991 var til staðar tækifæri til að byggja nýtt evrópskt öryggiskerfi, ekki lengur byggt á tveimur andstæðum hernaðarbandalögum. Margir vonuðust til að NATO myndi annaðhvort leysast upp eða þróast í átt að pólitískri öryggissamvinnu sem tæki tillit til Rússlands sem samstarfsaðila.

Brotin loforð

Árið 1990 voru gerð munnleg og pólitísk loforð við sovéska leiðtoga, sérstaklega Mikhail Gorbatsjov, um að NATO myndi ekki færast „eina tommu til austurs“ ef samþykki fengist fyrir sameiningu Þýskalands innan bandalagsins. Þetta kom meðal annars fram á fundi milli James Baker, utanríkisráðherra Bandaríkjanna, og Gorbatsjovs þann 9. febrúar 1990, þar sem Baker sagði: „Not one inch eastward.“ Þetta er staðfest í fundargerð sem varð opinber með birtingu skjala frá National Security Archive. (Heimild) Þar má einnig finna skjöl sem sýna að Hans-Dietrich Genscher, utanríkisráðherra Vestur-Þýskalands, lýsti svipuðum sjónarmiðum gagnvart Austur-Evrópu.

Þrátt fyrir þetta tók NATO að stækka frá 1999 og tók á móti 14 nýjum ríkjum, þar af mörgum sem áður tilheyrðu sovésku áhrifasvæði.

Tímalína stækkunar NATO:

• 1999: Pólland, Tékkland, Ungverjaland

• 2004: Búlgaría, Rúmenía, Slóvakía, Slóvenía, Eistland, Lettland, Litháen

• 2009: Albanía, Króatía

• 2017: Svartfjallaland

• 2020: Norður-Makedónía

• 2023: Finnland (Svíþjóð samþykkt, bíður fullrar staðfestingar)

Skjöl frá bandaríska sendiráðinu í Moskvu árið 2008, opinberuð af WikiLeaks, sýna að Bandaríkin vissu að innganga Úkraínu í NATO væri „rauð lína“ fyrir Rússland. (Heimild)

Þegar valdaskipti áttu sér stað í Úkraínu árið 2014, með beinum stuðningi Vesturlanda við andrússnesk öfl, og ný stjórn lýsti yfir vilja til NATO-aðildar, svaraði Rússland með því að taka yfir Krímskaga og styðja uppreisnarhópa í Donbas. Þar með var leiðin rudd að átökum sem urðu að fullsköpuðu stríði árið 2022. Forsetinn Viktor Janúkóvítsj hafði þá nýverið hafnað samningi við Evrópusambandið og horfið í staðinn að samstarfi við Rússland. Vesturlönd höfðu hins vegar veitt mótmælendum í Kænugarði pólitískan og fjárhagslegan stuðning. Bandarískir embættismenn, þar á meðal Victoria Nuland, gegndu lykilhlutverki í að samhæfa aðgerðir með andrússneskum öflum innan Úkraínu. Símtal hennar við Jeffrey Pyatt, sendiherra Bandaríkjanna í Úkraínu, þar sem þau ræða um hverjir ættu að fara í hvaða embætti í nýrri ríkisstjórn, var hlerað og lekið á netið árið 2014. (Heimild) Þegar Janúkóvítsj flúði land eftir vopnuð átök var ný ríkisstjórn mynduð með stuðningi Bandaríkjanna og ESB, sem lýsti þegar í stað yfir vilja til samstarfs við NATO. Frá sjónarhóli Moskvu voru þetta ekki lýðræðisleg umskipti, heldur valdarán með beinum afskiptum Vesturlanda.

Fjölmiðlar, frásagnaval og afneitun á samhenginu

Eitt af því sem hefur einkennandi áhrif á hvernig almenningur skynjar átökin í Úkraínu, er einstrengingsleg og staðreyndasnauð umfjöllun fjölmiðla, þar sem flókin saga er einfalduð í svart/hvíta mynd: Rússland er árásarþjóð, Úkraína fórnarlamb, og NATO óvilhallur verndari lýðræðis. Þetta er ekki hlutlaus lýsing heldur pólitískt val á frásögn, og hefur mótað þá sýn sem almenningur hefur fengið að heyra.

Í stað þess að bjóða upp á rýni í sögulegt samhengi, NATO-stækkun, valdaafskipti Vesturlanda í Úkraínu 2014, eða ógnarupplifun Rússa af hernaðarlega umkringingu þá er dregin upp einföld, siðferðileg skýring sem útilokar rök annarra hagsmuna.

Með þessu móti er ekki aðeins verið að afbaka veruleikann, heldur einnig að loka á umræðu. Þeir sem spyrja spurninga eða benda á þessi atriði eru merktir sem „afsakanar Pútíns“ eða „áróðursfulltrúar Kreml“. Þannig er heilbrigð, lýðræðisleg umræða kæfð, ekki með rökum, heldur með stimplun.

Það má jafnvel segja að „umræðurýmið“ sé ekki lengur opið því þeir sem víkja frá hinni samþykktu línu eru útskúfaðir úr opinberri umræðu. Það er í samræmi við það sem breski blaðamaðurinn Peter Hitchens sagði: „Margir sem kunnu að efast um þessar lygar eru horfnir – og enginn hefur komið í staðinn.“

Öryggissáttmáli Pútins sendur til NATO

Árið 2021 sendi Pútín NATO drög að öryggissáttmála þar sem krafist var að Úkraína fengi ekki inngöngu í bandalagið. Þeim var hafnað, og skömmu síðar hófst innrásin. Jens Stoltenberg, framkvæmdastjóri NATO, sagði í ræðu fyrir Evrópuþingið í september 2023: „Pútín hóf stríðið til að fá minna NATO, en hann fékk meira.“ (Heimild)

Peter Hitchens, breskur blaðamaður, hefur fjallað ítarlega um hvernig vestrænir leiðtogar höfðu lofað að NATO myndi ekki færast austar. Í grein í Daily Mail segir hann: „Hardly anyone in our country knows the truth about Ukraine… You have just been fed propaganda nonsense about ‘democracy’, freedom and a fictitious Russian threat.“ (Heimild) Hann gagnrýnir fjölmiðla og stjórnvöld fyrir að endurtaka einhliða frásögn án þess að nefna þetta mikilvæga samhengi.

Jeffrey Sachs, prófessor og fyrrverandi ráðgjafi Sameinuðu þjóðanna, flutti í janúar 2023 ræðu fyrir Evrópuþinginu þar sem hann lýsti áhyggjum sínum af því hvernig NATO hefði með stækkun sinni ógnað öryggi Rússlands. Hann benti á að ögrandi aðgerðir, s.s. uppsetning eldflaugakerfa og afskipti af stjórnmálum í Úkraínu, hefðu stuðlað að því ástandi sem leiddi til innrásarinnar. Hann sagði: „Það er kominn tími til að við hættum að telja okkur vera saklausir og byrjum að viðurkenna eigin ábyrgð á þróun mála í Evrópu.“ (Heimild)

Sumir telja að Rússland hafi hagað sér eins og heimsvaldastefnuveldi, en aðrir benda á að ákvarðanir NATO og Bandaríkjanna um víkkun, uppsetningu eldflaugakerfa og stuðning við andrússneskar stjórnir í nágrannaríkjum Rússlands hafi skapað óumflýjanlegt ástand. John Mearsheimer, prófessor við University of Chicago, sagði í ræðu árið 2015: „Vesturlönd bera ábyrgð á því sem nú er að gerast í Úkraínu. Þetta er í raun krísa sem þau bjuggu til.“ (Heimild)
Þetta er frásögn sem ögrar ríkjandi túlkun og krefst þess að við spyrjum: Hverjir ögruðu í raun hverjum?

Á bak við innrásina — Rök Rússlands og öryggissjónarmið

Rússar hafa ítrekað sagt að meginástæða innrásarinnar sé að hindra áframhaldandi stækkun NATO að landamærum sínum. Í ræðu frá desember 2021 sagði Pútín: „Við höfum enga áform um að ráðast á önnur ríki, en við munum bregðast við ef öryggi okkar er ógnað.“

Ein helsta hernaðarlega ástæða Rússa fyrir að tryggja sér Krímskaga er höfnin í Sevastopol, eina heita höfn Rússlands við Svartahaf. Hún hefur bæði hernaðar- og efnahagslega þýðingu, og að missa hana til NATO hefði verið óásættanlegt fyrir Rússa.

Auk þess hefur NATO komið fyrir eldflaugakerfum í mörgum austur-evrópskum ríkjum, og Bandaríkin sett upp skotflaugavarnakerfi sem Rússar telja ógna öryggi sínu. Úkraína var eina nágrannaríki Rússlands þar sem slík kerfi höfðu ekki verið sett upp — enn sem komið var. Aðild Úkraínu að NATO hefði því í augum Moskvu fellt síðasta varnarlag þeirra.

Hverjir bera raunverulega fórnarkostnaðinn?

Það eru ekki diplómatar, herforingjar eða pólitískir leiðtogar sem bera þyngstu byrðarnar í þessu stríði, heldur almenningur. Fjölskyldur í Donbas sem hafa lifað við skothríð og sprengingar síðan 2014. Börn í Kænugarði sem hrekjast á flótta. Ungir hermenn á báðum hliðum sem eru sendir í dauðann af stjórnvöldum sem höfnuðu samningaleið. Mæður sem fá börnin sín heim í kistum. Úkraínskt efnahagslíf í rúst. Evrópubúar sem borga hærra orkuverð og búa við óvissu. Við öll sem sjáum lýðræðislegan umræðuvettvang þrengjast.

Það er dapurlegt að sjá hvernig Evrópusambandið, sem eitt sinn lýsti því yfir að það væri friðarverkefni, tekur nú þátt í hernaðarvæðingu heimsálfunnar með vaxandi stuðningi við vopnasendingar, refsiaðgerðir og áróður gegn hverri röddu sem spyr „af hverju“. Enn alvarlegra er að Ísland, þjóð sem stendur utan hernaðarbandalaga hefur samþykkt að styðja við bakið á þessari stefnu í nafni „samstöðu“. Það hefur engin lýðræðisleg umræða farið fram um hvernig þetta þjónar íslenskum hagsmunum.

Ísland segist standa með friði, en hefur í raun tekið afstöðu með stríðinu án umræðu.

 

Eru fjölmiðlar að segja rétt frá?

Hefur þú nokkurn tíma velt fyrir þér hvers vegna við höfum svo sterkar skoðanir á Donald Trump? Ekki byggt á því sem fjölmiðlarnir segja heldur á eigin reynslu, eigin hugsun. Hvað veldur því að afstaðan til hans virðist sjálfsögð, nánast ósnertanleg?

Einsleit viðhorf – eðlileg eða mótuð?

Samkvæmt Gallup könnunum 2020 og 2024 sögðust 96% og 91% Íslendinga vilja Hillary Clinton eða Kamölu Harris sem forseta Bandaríkjanna. Slíkur samhljómur minnir frekar á stýrða umræðu í einræðisríki en opið lýðræðislegt samfélag. Er það vegna þess að við höfum mótað eigin skoðanir?
Eða vegna þess að fjölmiðlarnir hafa gert það fyrir okkur?

Í vestrænum lýðræðisríkjum er upplýsingastýring oft óformleg. Hún gerist þegar fjölmiðlar, stórfyrirtæki og menntastofnanir tala með einni röddu. Þá verða aðrar skoðanir sjaldséðar, jafnvel óvelkomnar, ekki endilega rangar, en óþægilegar.

Hvers vegna varð Trump hættulegur?

Donald Trump fór gegn þessu kerfi. Hann sigraði í forvali gegn 16 reyndum stjórnmálamönnum og vann forsetakosningar gegn Clinton fjölskyldunni, einni valdamestu fjölskyldu Bandaríkjanna, án stuðnings fjölmiðla, stórfyrirtækja eða stjórnmálaelítunnar. Hann talaði ekki til valdsins, eða Wall Street, hann talaði til fólksins. Og fólk hlustaði.

Hugmyndir hans um þjóðerni, landamæri, kristin gildi, fjölskyldu og „America First“ voru ekki nýjar. En þær höfðu verið útskúfaðar úr opinberri umræðu. Með því að segja þær upphátt braut hann ekki lög heldur ósýnilegar reglur.

Tvö sjónarhorn

• Victor Davis Hanson, í bókinni The Case for Trump, heldur því fram að Trump hafi verið nauðsynlegur til að raska spilltu kerfi sem hafi gleymt almenningi.

• Levitsky og Ziblatt, í How Democracies Die, telja hins vegar að Trump hafi grafið undan lýðræðinu með því að hunsa stofnanir og ýta undir pólitíska sundrung.

Þessar andstæðu túlkanir sýna okkur að ekkert er svart og hvítt. En þær undirstrika mikilvæga spurningu: Erum við að fá að sjá báðar hliðar málsins?

Fjölmiðlar móta veruleikann

Trump afhjúpaði hvernig fjölmiðlar móta, ekki bara lýsa raunveruleikanum. Hann benti á hvernig alþjóðlegir hagsmunir og pólitískir embættismenn vinna saman gegn hagsmunum almennings. Þessi truflun á valdakerfinu gerði hann hættulegan, ekki vegna þess sem hann var, heldur vegna þess sem hann ógnar.

Viðbrögðin voru hröð og hörð: mortilraunir, ritskoðun, rannsóknir, lögsóknir, stöðug niðurlæging. En hann hvarf ekki. Því þegar hann talar, skjálfa þeir sem telja sig eiga rétt á valdinu. Þeir sem hafa hagsmuna að gæta af því að allt haldist eins og það er.

Þörf fyrir gagnrýna hugsun

Trump hvetur almenning til að hugsa sjálfstætt, til að hafna samþykktri hugmyndafræði fjölmiðla, stórfyrirtækja, Hollywood og háskólasamfélagsins. Hann stendur gegn hnattvæðingu sem hefur flutt störf út, grafið undan hefðum og breytt menningu án lýðræðislegrar umræðu.

Hann er ekki gallalaus. Hann er hrár, óheflaður og umdeildur. En kannski er það einmitt það sem þarf. Ekki annan fínpússaðan stjórnmálamann með tengsl við Davos heldur einhvern sem sker í gegn og talar hreint út.

Kannski er spurningin ekki hvort Trump sé hinn fullkomni leiðtogi.

Kannski ætti spurningin að vera:

Eru fjölmiðlar að segja rétt frá?

Þetta eru bara karlar í kjólum!

Af hverju hæðist vestræn menning að eigin rótum, og hvað tekur við ef við höfum þær ekki lengur?

Í gær rakst ég á athugasemd á Facebook þar sem mynd af kardínálum í skrúðgöngu, í aðdraganda páfakjörs, var gerð að háðung. Þar stóð meðal annars:

„Þetta er fáránlegt dæmi – að hjörð af gömlum körlum, klæddum í pell og purpura, skuli loka sig inni og velja helsta trúarleiðtoga heimsins.“
Heimild

Þessi athugasemd er lýsandi dæmi um þann sjálfshaturstón sem tröllríður vestrænum samfélögum í dag, þar sem fólk keppist við að niðurlægja eigin menningararf, skammast sín fyrir kristna siðmenningu og gera gys að þeim táknum sem héldu uppi heilli heimsálfu í þúsundir ára.

En það er sérkennilegt, og reyndar afar hrokafullt, að við, sem lifum á örlitlu andartaki í mannkynssögunni, teljum okkur skyndilega vita best hvernig samfélag eigi að vera. Mannkynið hefur lifað í um 300.000 ár. Vestræn siðmenning í sinni kristnu mynd hefur haldist stöðug í að minnsta kosti 1.500 ár. Það er ótrúlegt traust sem sumir virðast leggja á eigin skammtímahugsun, en jafnframt lítil virðing fyrir því sem lifði og hélt heilu heimsálfunum saman í árhundruð.

Sagan sýnir hvað gerist þegar samfélög rífa niður siðferðilegar undirstöður sínar án þess að setja eitthvað stöðugt í staðinn:

• Eftir fall Rómaveldis stóð kirkjan eftir sem eina stofnunin sem hélt Evrópu saman.

• Í Frönsku byltingunni útskúfuðu menn kirkjuna – og svöruðu því með aftökum og ógnarstjórn.

• Í Sovétríkjunum var trúin bönnuð – með niðurbrjótandi afleiðingum sem við sjáum enn í dag.

„Því ef undirstöður eru rifnar niður, hvað getur hinn réttláti þá gert?“
– Sálmur 11:3

Þetta eru ekki bara karlar í kjólum. Þetta eru tákn, hefðir og menning sem eiga meira skilið en kaldhæðni. Þetta eru leifar af röð, samhengi og siðferði sem haldið hefur uppi heilli heimsálfu. Að gera grín að því og í leiðinni upphefja ekkert í staðinn, er ekki merki um upplýsta framtíðarsýn, heldur menningarlega minnimáttarkennd.

Ef þessi „hjörð af gömlum körlum“ sem fólk hefur uppi háð um, á ekki lengur að gegna hlutverki siðferðilegs leiðarljóss, hvað tekur þá við?
Er það:
– Innihaldslaus gildi stórfyrirtækja og alþjóðastofnana sem snúast um valda- og arðrán?
– Islam, sem krefst algerrar undirgefni og leggur blátt bann við gagnrýni?
– Yfirborðslegar „samstöðuherferðir“ á Instagram og TikTok sem endurspeglast í regnbogafána og trending hashtags?
– Pólitísk rétttrúnaður sem breytist eins og veðrið og refsar öllum sem stíga út fyrir rammann?

Það er auðvelt að hæðast að því sem er göfugt, gamalt og kunnugt.
Mun erfiðara, en mikilvægara, er að spyrja sig:

- Af hverju lifði þetta svona lengi?
- Hverju hélt þetta uppi?
Og hvað gerist ef við hendum því öllu, án þess að vita hvað kemur næst?

 

Þegar miðjan hreyfist – og þú ert skyndilega öfgamaður

Í pólitískri umræðu samtímans er sífellt oftar talað um "skautun", að heimurinn skiptist í tvær fylkingar sem færist stöðugt lengra frá hvor annarri. Margir benda á aukinn stuðning við íhaldsflokka eða þjóðernissinna sem dæmi um "hægriöfgastefnu" sem sé að rista djúpt í lýðræðisleg samfélög. En spyrja má: Hver hefur í raun hreyft sig?

Fyrir þá sem fylgjast grannt með stjórnmálaþróun síðustu tveggja áratuga er ekki útilokað að helsta hreyfingin hafi átt sér stað vinstramegin, ekki vegna almennrar sósíaldemókratískrar stefnu, heldur vegna verulegrar hugmyndafræðilegrar útvíkkunar vinstri armsins í menningar- og samfélagsmálum. Hugtök á borð við kynvitund, kerfisbundinn rasisma, örugg svæði, jákvæða mismunun og loftslagsskyldur hafa orðið hluti af daglegu stjórnmálamáli, en fyrir fáeinum árum voru þau varla til umræðu utan akademíu eða jaðarhópa.

Á sama tíma halda margir íhaldssamir einstaklingar, bæði til hægri og miðju áfram að tala fyrir einstaklingsfrelsi, þjóðarveldi, takmörkuðu ríkisvaldi og ábyrgð. Þetta eru sömu gildi og þau sem tíðkuðust meðal klassískra frjálshyggjumanna og hófstilltra miðjuflokka fyrir einungis tveimur áratugum. En í dag eru þessi sjónarmið orðin „íhaldssemi“ og jafnvel „hættuleg“ í augum þeirra sem taka nýja staðalinn sem gefinn.

Þetta fyrirbæri er stundum kallað "hreyfanleg miðja" (e. moving center): ef einn armur færist langt í eina átt, þá virðist hin hliðin sjálfkrafa færast til, jafnvel þótt hún standi í stað. Þegar vinstrihugsun færist inn á svið sem áður var einkamál einstaklinga, hefða og samfélagsvenja og gerir það að lögboðnum sannindum verður hver sá sem vill standa í stað skyndilega álitinn öfgamaður eða úreltur.

Dæmi um þetta má sjá í opinberri umræðu víða: Þeir sem mótmæla hormónameðferð á börnum eru kallaðir transfóbískir. Þeir sem spyrja gagnrýninna spurninga um innflytjendastefnu eru sakaðir um fordóma. Þeir sem vilja standa vörð um menningararf eru sagðir þjóðernissinnar eða rasistar. Þeir sem gagnrýna „kynjastefnu“ í skólum eru sagðir vinna gegn mannréttindum. Þeir sem gagnrýna umfang ESG- og DEI-stefnu í atvinnulífi eru sakaðir um afturhaldsemi.

Í öllum þessum tilfellum eru hefðbundin sjónarmið sem áður töldust eðlilegur hluti af lýðræðislegri umræðu orðin umdeild og jafnvel útlegð.

Í slíku andrúmslofti verður fjölmiðlum ógjörningur að sýna hlutleysi, ef mælistikurnar sjálfar eru hliðraðar. Þeir sem áður skrifuðu á miðjuna, standa nú hægri megin, jafnvel þótt málflutningurinn hafi ekki breyst. Þeir sem halda sig við það sem einu sinni þótti eðlilegt, þ.e. að kyn væri tvískipt, að ríki hafi landamæri, að skoðanaskipti séu heilbrigð eru skyndilega kallaðir öfga-hægrimenn.

Það er þess vegna sem umræðan um skautun er sjálf orðin hluti af vandamálinu. Það er ekki skautunin sjálf sem veldur klofningi, heldur sú staðreynd að ein hliðin færist hraðar og með meiri hugmyndafræðilegri kröfu um hlýðni, en hin má varla blása án þess að sæta stimplun.

Lýðræði byggir á því að ólíkar raddir fái að heyrast og að miðjan sé skilgreind af samtalinu, ekki af hugmyndafræðilegum yfirboðum. Þegar fólk finnur sig á jaðri fyrir að halda sömu skoðun og fyrir tíu árum, þá er ekki spurningin: "Af hverju varð hann svona hægrisinnaður?" heldur: "Af hverju færðist hitt svona langt til vinstri?"

Heimsmarkmiðin og The Great Reset - tvær hliðar á sömu mynt?

Í kjölfar heimsfaraldursins árið 2020 urðu hugmyndir sem áður þóttu róttækar skyndilega hluti af opinberri umræðu. Hugmyndin um „The Great Reset“, kynnt af World Economic Forum (WEF), lagði til að endurhugsa heimshagkerfið, innviði samfélaga og tengsl valds og borgara. Færri átta sig á hversu djúp tenging er milli þessarar framtíðarsýnar og heimsmarkmiðanna (SDG – Sustainable Development Goals), sem eru mótuð af Sameinuðu þjóðunum.

Báðar áætlanir stefna að því að umbreyta samfélögum heimsins fyrir árið 2030, leggja áherslu á sjálfbærni, félagslegt réttlæti og alþjóðlega samvinnu og hafa verið mótaðar án beinnar lýðræðislegrar þátttöku almennings.

Sameiginleg markmið og hugmyndafræði

Þó heimsmarkmiðin séu kynnt sem hagsmunamál allra, hefur mótun þeirra farið fram í lokuðum ferlum undir stjórn alþjóðlegra stofnana og sérfræðinga án lýðræðislegs umboðs. Lítil sem engin umræða hefur átt sér stað í þjóðþingum eða meðal almennings áður en lönd skuldbundu sig til þátttöku. Þetta hefur vakið gagnrýni á að ákvarðanir séu teknar án gagnsæis eða ábyrgðar, af fámennum hópi valdhafa.

Sjálfbærni er kynnt sem hlutlaus nauðsyn, en er í reynd hluti af samhæfðri alþjóðastefnu sem oft þjónar betur hagsmunum elítunnar en almennings. Þetta skapar vantraust og eykur tortryggni gagnvart markmiðunum.

Tæknin, fjármálavald og ESG

Bæði The Great Reset og heimsmarkmiðin fela í sér samþættingu tækni, fjármála og siðferðislegra viðmiða, einkum í gegnum ESG (Environmental, Social, Governance). Hún hefur orðið framkvæmdarrammi fyrir fyrirtæki og fjárfestingarsjóði sem vilja samræma starfsemi sína við heimsmarkmiðin, oft án aðkomu almennings.

Stórfyrirtæki eins og BlackRock hafa notað ESG til að hafa áhrif á stjórn fyrirtækja og móta fjárfestingar, og þannig beitt óbeinum þrýstingi til að fylgja pólitískum stefnum sem ekki hafa verið samþykktar lýðræðislega.

Í sumum tilvikum hafa ESG-viðmið verið notuð til að útiloka fyrirtæki sem standa sig vel fjárhagslega, en standast ekki hugmyndafræðileg viðmið. Grein í Wall Street Journal (2022) lýsti hvernig olíufyrirtæki fengu einkunnir lækkaðar vegna losunar koltvísýrings, þrátt fyrir að þau störfuðu samkvæmt lögum. Financial Times greindi einnig frá því að varnartæknifyrirtæki væru útilokuð úr ESG-sjóðum vegna siðferðilegra matsviðmiða, þrátt fyrir að starfa innan lagaramma.

Þannig verða heimsmarkmið og afleidd viðmið að valdatæki og fjárfesting háð hugmyndafræðilegri hlýðni fremur en raunverulegum árangri!

Hvar er lýðræðið?

Hvorki ESG-stefnan né The Great Reset hafa aðkomu almennings í mótun eða samþykkt. Stefna og markmið hafa verið samþykkt í nafni almannahagsmuna án þess að fara í gegnum lýðræðislegar rásir, og framtíðarsýnin kynnt á ráðstefnu í Davos, af fólki sem enginn kaus!

Framtíðarsýnin er kynnt sem nauðsyn, ekki valkostur. Gagnrýni er oft stimpluð sem „öfgafull“ eða „popúlísk“, sem þrengir rýmið fyrir opna umræðu.

Í mörgum löndum hafa sveitarfélög og hagsmunahópar mótmælt framkvæmd stefna sem byggja á heimsmarkmiðunum eða ESG. Í Hollandi mótmæltu bændur harðlega aðgerðum gegn köfnunarefnislosun. Í Sri Lanka hrundi efnahagurinn eftir tilraun til að innleiða lífrænan landbúnað samkvæmt sjálfbærniskyldum. Í Bandaríkjunum og Kanada hafa ESG-innleiðingar mætt andstöðu vegna skorts á gagnsæi og aukins kostnaðar.

Árið 2030 – og hvað svo?

Heimsmarkmiðin miða að því að umbreyta heiminum fyrir 2030, en hvað tekur við? Hver skilgreinir „árangur“ og hver ákveður framhaldið? Ef stefna heldur áfram sjálfkrafa, án lýðræðislegrar endurskoðunar, þá verða valdamiðstöðvar stofnanavæddar og aðgerðir ósnertanlegar fyrir gagnrýni.

Ef fólk hefur hvorki rödd í mótun né möguleika á að hafna stefnu, þá er hætt við að framtíðin verði ákveðin af fáum, en lífguð allra.

Lokaspurningin: Veldur í skjóli lausnar?

Það sem kynnt er sem lausn getur orðið hula yfir nýtt valdakerfi. Þegar hugtök á borð við „umbreytingu“ og „samvinnu“ verða tákn fyrir miðstýrðar aðgerðir án lýðræðislegrar umræðu, þarf almenningur að spyrja:

Hver gaf leyfið?

Réttlát framtíð byggist ekki aðeins á markmiðum, heldur á því hvernig við mótum þau og hver hefur vald til þess!

Hlutlaus umfjöllun, er hún týnd list í fjölmiðlum?

Í fréttum dagsins fáum við síendurtekið sama sniðið: dramatískar fyrirsagnir, útdregnar yfirlýsingar og einhliða túlkanir á samskiptum þjóðarleiðtoga. Sérstaklega á þetta við þegar Donald Trump er annars vegar. Hvað sem hann segir eða gerir, þá er túlkunin yfirleitt neikvæð, tortryggin og oftar en ekki byggð á fyrirfram ákveðnum viðhorfum.

En hvað ef við reyndum að nálgast heimsviðburði með öðrum hætti, með því að skoða staðreyndir, hlusta á báðar hliðar og greina málin í stað þess að dæma þau fyrirfram? Pistillinn hér að neðan er tilraun til slíkrar nálgunar: hlutlaus greining á fundi Donalds Trump forseta Bandaríkjanna og Marks Carney, forsætisráðherra Kanada, sem fram fór í Hvíta húsinu 6. maí 2025.

Fundur Trump og Carney: Árekstrar, viðræðuvilji og von um nýtt upphaf

Fundurinn markaði tímamót. Fyrstu formlegu samskipti leiðtoganna síðan Carney tók við embætti og Trump sneri aftur í Hvíta húsið. Þrátt fyrir ólíkan bakgrunn og pólitíska sýn, sátu þeir til að ræða málin og kanna hvort grundvöllur væri fyrir uppbyggilegu samstarfi.

Viðskipti: Harður tónn en opnar dyr

Meginágreiningurinn snerist að tollastefnu Trumps. Bandaríkin hafa innleitt 25% tolla á innflutt kanadískt stál, ál og bifreiðar. Trump réttlætti tollana með því að leggja áherslu á innlenda framleiðslu og þjóðarhag:
„Við viljum búa til okkar eigin bíla og stál.

Carney svaraði með skýrum hætti. Hann sagði tollana skaða bæði löndin, hækki framleiðslukostnað fyrir bandarísk fyrirtæki, dragi úr samkeppnishæfni og rýri efnahagslegt samstarf. Hann benti einnig á að samþættur iðnaður, þá sérstaklega í bílaiðnaði þoli illa truflun af þessu tagi.

Þrátt fyrir harðan tón sýndu báðir viðræðurvilja: Trump lýsti núgildandi USMCA-viðskiptasamningi sem “bráðabirgðasamkomulagi”, sem hann vildi endurskoða. Carney tók þeirri hugmynd af jákvæðni, þó hann hafi lagt áherslu á jafnræði og gagnkvæman ávinning.

Stjórnmál og táknræn umræða: Kanada sem „51. ríki“?

Í gamansömum en þó áleitum orðaskiptum vísaði Trump til þess að Kanada gæti orðið 51. ríki Bandaríkjanna. Carney brást við með kaldhæðni:
„Eins og þú veist úr fasteignabransanum, þá eru sumir staðir aldrei til sölu – Kanada er einn þeirra.“

Þó orðaskiptin virtust létt, eru þau táknræn fyrir þann vanda sem stundum fylgir samskiptum ríkja sem eiga ólík sjónarmið um sjálfstæði, fullveldi og samvinnu. Að því sögðu einkenndist andrúmsloft fundarins af virðingu, jafnvel þegar ágreiningur kom upp.

Orka, innflytjendamál og loftslagsstefna

Orkumál voru einnig rædd, þar sem Carney lagði áherslu á mikilvægi frjálsra orkuflutninga milli landanna, sérstaklega varðandi rafmagn og olíu. Trump svaraði óljóst en sagðist áfram vilja tryggja „orku sjálfstæði“ Bandaríkjanna.

Í innflytjendamálum hélt Trump fast við stefnu sína um stranga landamæravörslu og gagnrýndi hælisstefnu Kanada sem „lausar hömlur“. Carney svaraði að Kanada myndi ekki þiggja „tilskipanir um eigin landamæri“. Samt tókst þeim að ræða málin án þess að viðræðurnar færu út í skæting.

Loftslagsmál voru aðeins snert í framhjáhlaupi. Carney kallaði eftir auknu samstarfi um græna tækni, en Trump brást ekki beint við þeirri hugmynd, þó hann sagðist „opinn fyrir raunhæfum lausnum“.

Lokaorð: Þegar fréttir leitast við að skýra en ekki stýra

Þessi fundur var hvorki byltingarkenndur né hörmulegur. Hann var dæmigerður, með blöndu af ágreiningi, tækifærum og pólitískum leik. En hann var líka dæmi um hvernig samskipti fullvalda ríkja eiga að líta út: með rökum, virðingu og möguleika á framvindu, jafnvel þótt sjónarmiðin séu ólík.

Það er einmitt þetta sem vantar í stóran hluta nútíma fjölmiðlunar. Oftar en ekki eru lesendur leiddir að fyrirfram mótaðri niðurstöðu í stað þess að fá tól til að mynda sér eigin skoðun. Ef við ætlum að viðhalda upplýstri umræðu í lýðræðissamfélagi verðum við að krefjast annars konar umfjöllunar: Ekki áróðurs fyrirsagna, heldur skýrra skýringa.

Því skulum við spyrja: Er ekki kominn tími til að fjölmiðlar endurheimti hina týndu list hlutlegrar, málefnalegrar umfjöllunar?

Gætu átt „dásamlegt hjónaband“

Framtíðin tekin yfir, án okkar vitundar?

Í síauknum mæli er rætt um sjálfbærni, samfélagslega ábyrgð og nýjar efnahagsleiðir í nafni almannaheilla. En á bak við þessi hugtök leynast flókin völd og hugmyndafræði sem fæstir hafa fengið að kjósa um og sameiginlegur þráður margra þessara stefna er hlutverk og áhrif World Economic Forum (WEF). Með því að virkja samspil fjármálafyrirtækja, tæknirisa, alþjóðastofnana og valdamikilla einstaklinga hefur WEF orðið eins konar óformlegt miðstöð valdamiðlunar, með sífellt meiri áhrif á stefnumótun í heiminum.

Þessi pistill byggir á heimildarmyndinni Stakeholder Communism (ég hvet alla til að horfa á þessa mynd) sem nýtir opinber gögn, fjölmiðlaumfjöllun og ræðu- og stefnuplögg frá WEF, BlackRock og öðrum lykilaðilum. Hún skoðar hvernig þessi yfirþjóðlega sýn, þar sem lýðræðisleg ferli víkja fyrir sameiginlegum „lausnum“ elítunnar hefur áhrif á daglegt líf fólks. Á meðan orð eins og sjálfbærni, endurreisn og samfélagsábyrgð fylla ræðupúltin, eru það fáir útvaldir sem móta veruleikann sem allir aðrir þurfa að lifa með.

Hvert stefnum við, og hver stjórnar því?

Covid-faraldurinn sem hraðall kerfisbreytinga

Heimsfaraldurinn COVID-19 varð ekki aðeins heilbrigðisvandi, heldur tækifæri. Fyrir yfirþjóðlegar stofnanir, alþjóðlega stjórnmálaleiðtoga og stórfyrirtæki var faraldurinn nýttur sem hvati til að innleiða hugmyndir sem áður hefðu verið of róttækar til að fá brautargengi. Undir formerkjum neyðarástands urðu samfélög móttækilegri fyrir takmörkunum á ferðafrelsi, rafrænum lausnum í opinberri þjónustu, gagnasöfnun og almennri samþjöppun ákvarðanavalds.

Hugmyndin um „The Great Reset“, sem kynnt var af WEF árið 2020, byggði einmitt á því að nota faraldinn sem tækifæri til að endurhugsa heiminn. Í orðum Klaus Schwab, stofnanda WEF: „The pandemic represents a rare but narrow window of opportunity to reflect, reimagine and reset our world.“ Með öðrum orðum: heimsfaraldurinn var ekki aðeins ógn, heldur tækifæri fyrir yfirþjóðlegar valdablokkir til að endurmóta grunnkerfi heimsins á nýjum forsendum. Í WEF-hvítbókinni COVID-19: The Great Reset segir enn fremur: „The world must act jointly and swiftly to revamp all aspects of our societies and economies – from education to social contracts and working conditions.“

En margir spurðu: Endurhugsa, fyrir hvern? Þegar lausnir eru kynntar í nafni almannaheilla en fela í sér fráhvarf frá lýðræðislegri ábyrgð, skerðingu á eignarrétti og veikingu einstaklingsfrelsis, er ljóst að ekki er verið að vinna í þágu almennings. Þá hættir „endurröðun kerfisins“ að vera uppbyggileg framtíðarsýn og verður að yfirhönnuðu stjórnkerfi þar sem vald flyst frá fólki til stofnana sem enginn kaus og fáir skilja. Slík þróun er ekki lausn, heldur ný áskorun fyrir lýðræði og frelsi.

Faraldurinn skapaði fordæmi: Þegar næsta kreppa kemur, hvort sem hún er loftslagsbundin, fjármálaleg eða pólitísk, er líklegt að sama líkan verði notað. Þá verða ekki bara skammtímaatvinnuleysi og sóttvarnaraðgerðir ræddar, heldur hvernig og af hverjum nýtt kerfi verður mótað.

The Great Reset – eða The Great Takeover?

Myndin tengir þetta allt við hugmyndina um "The Great Reset", sem kynnt var af WEF eftir heimsfaraldurinn. Þar er lögð áhersla á að byggja "betri heim" eftir COVID, með nýju efnahagskerfi þar sem "engin á neitt en allir eru hamingjusamir". En spyrja má: hver á þá, ef einstaklingurinn á ekki lengur sjálfur? Hver stjórnar, ef ákvarðanir eru teknar langt frá kjósendum og hver ber ábyrgð þegar niðurstöðurnar hafa áhrif á alla?

Ef eignarhald, frjáls framtaksréttur og lýðræðislegt ákvarðanavald víkur fyrir markmiðum sem mótuð eru á lokuðum fundum, af fólki sem enginn kaus og sem starfar innan stofnana sem enginn getur kallað til ábyrgðar, þá er þetta ekki samfélagsábyrgð. Þetta er ný tegund stjórnvalds án ríkis og án ábyrgðar. Það sem í fyrstu lítur út sem framtíðarsýn með siðferðilegan undirtón, getur í framkvæmd orðið til þess að færa valdið frá fólkinu til óáþreifanlegra kerfa og í því ferli tapast það sem kalla má lýðræði í raunverulegri merkingu.

Hlutverk tæknirisanna, BlackRock og áhrif einstaklinga með vald

Þó heimildarmyndin leggi áherslu á fjármálavald og alþjóðlegar stofnanir, má ekki gleyma áhrifum tæknirisanna og einstakra áhrifamanna. Fyrirtæki á borð við Google, Meta, Amazon og Microsoft gegna lykilhlutverki í því að byggja og viðhalda þeirri stafrænu innviða- og upplýsingastýringu sem þessi nýja hugsun byggir á. Þau safna gögnum, hafa áhrif á skoðanamyndun, takmarka aðgang að upplýsingum sem teljast óþægilegar og móta með óbeinum hætti samfélagsumræðuna sjálfa.

Þegar þessi fyrirtæki vinna í takti við ESG-stefnu, yfirþjóðleg viðmið og stefnumótun WEF verða þau ekki aðeins vettvangur, heldur virkir þátttakendur í því að framkvæma breytingar sem lýðræðisleg umræða hefur ekki tekið afstöðu til. Áhrif tæknirisanna eru því ekki aðeins tæknileg heldur líka pólitísk.

Á sama tíma gegna fjármálarisar á borð við BlackRock lykilhlutverki. BlackRock er stærsta eignastýringarfyrirtæki heims og hefur bein áhrif á stefnu stærstu fyrirtækja heims, ekki aðeins sem fjárfestir heldur einnig sem ráðgjafi ríkisstjórna og alþjóðastofnana. Fyrirtækið notar áhrif sín til að þrýsta á ESG-innleiðingu (umhverfis-, félags- og stjórnarstefnu) í rekstri fyrirtækja, oft án lýðræðislegrar umræðu eða samþykkis almennings. Með því að tengja fjárfestingarstefnu við pólitísk markmið mótar BlackRock bæði efnahagslegt landslag og samfélagsleg gildi, óháð vilja kjósenda.

Auk þess hefur BlackRock verið gagnrýnt fyrir að kaupa upp stóran hluta af fasteignamarkaði í Bandaríkjunum og víðar. Með því að kaupa íbúðir og hús sem áður voru í eigu einstaklinga og breyta þeim í leiguhúsnæði undir stjórn fjárfestingasjóða, eru þeir að umbreyta eignarhaldi í samfélaginu frá sjálfstæðum fjölskyldum til fjármálakerfisins sjálfs. Þetta veldur hækkandi fasteignaverði, þrengir að ungu fólki og veikir þann fjárhagslega stöðugleika sem sjálfstæð eign getur veitt. Eins og lýst var í grein Wall Street Journal: „If you sell a house these days, the buyer might be a pension fund or an investment firm. They’re competing with ordinary Americans and often winning.“ Fyrir marga er þetta táknmynd þeirrar þróunar þar sem valdið yfir lífsgæðum og framtíðaröryggi færist frá borgurunum sjálfum til ópersónulegra stofnana og alþjóðlegra sjóða. Í grein Bloomberg frá 2021 var bent á að fjárfestingasjóðir eins og BlackRock og Invitation Homes væru að kaupa upp heilu hverfin og keppa við fyrstu kaupendur: „You now have permanent capital competing with a young couple trying to buy a house.“

Þá hefur einstaklingur eins og Bill Gates gegnt áhrifamiklu hlutverki í þessum umbreytingum. Gates, í gegnum Gates-stofnunina og sem fjárfestir, hefur ekki aðeins stutt þróun og dreifingu bóluefna um allan heim, heldur einnig fjárfest beint í fyrirtækjum sem framleiða þau. Hann hefur jafnframt fjárfest milljörðum í matvælaframleiðslu, til dæmis í ræktun gervikjöts og landbúnaðartækni, og er nú orðinn einn stærsti einkafjárfestir í ræktunarlandi í Bandaríkjunum. Þar að auki hefur hann átt umtalsverða hagsmuni í fjölmiðlafyrirtækjum og tækniiðnaði.

Þannig hefur Gates ekki aðeins áhrif á þá stefnu sem er kynnt sem lausn heldur einnig á hvaða upplýsingar fá hljómgrunn og hvernig umræðan er mótuð. Hann hefur sjálfur sagt: „If we do a really great job on new vaccines, health care, and reproductive health services, we could lower [global] population by perhaps 10 to 15 percent.” Þó að þessi ummæli hafi verið tekin úr samhengi að mati sumra, eru þau oft notuð sem dæmi um hvernig orð hans og stefna kalla á skýra umræðu og aðhald. Þegar áhrif slíkrar einstaklinga teygja sig yfir heilbrigðismál, matvælaframleiðslu og upplýsingaflæði, þá verða spurningar um lýðræðislega ábyrgð óhjákvæmilegar. Sumir gagnrýnendur segja að þetta blandi saman fjárhagslegum og hugmyndafræðilegum völdum á þann hátt að erfitt sé að greina hvar „framlagið“ endar og hvar áhrifin hefjast. Það vekur spurningar um gagnsæi, hagsmunaárekstra og lýðræðislega ábyrgð.

Gagnrýnendur spyrja: Hversu lýðræðislegt er það þegar fáeinir ofurríkir einstaklingar geta mótað stefnu í heilbrigðismálum, matvælaöryggi og upplýsingamiðlun á alþjóðavísu, án þess að þurfa að svara til kjósenda, fjölmiðla eða þjóðríkja?

Bændur, borgarar og brotthvarf sjálfstæðis

Myndin dregur sérstaklega fram dæmi um hvernig þessi stefna hefur áhrif á landbúnað og eignarhald. Þegar grænir fjárfestingasjóðir, ráðgjafafyrirtæki og milliríkjasofnanir leggja línurnar fyrir framtíðina án þess að taka mið af röddum smábænda eða sjálfstæðra framleiðenda, verður niðurstaðan ekki lýðræðisleg breyting, heldur miðstýrt eignarhald með pólítískum formerkjum.

Þar sem kallað er samfélagsábyrgð, getur reynst vera í dulargervi einhliða eignatilfærsla: frá einstaklingum og minni fyrirtækjum til stórra eininga sem starfa undir formerkjum sjálfbærni eða ESG-stefnu, en án gagnsæis eða raunverulegrar ábyrgðar.

Þögn, samþykki og vaxandi vantraust

Myndin bendir réttilega á að þetta ferli á sér stað án raunverulegrar fjölmiðlaumræðu og oft í umhverfi þar sem gagnrýni á "rétt" stefnumál eru stimpluð sem "popúlismi" eða "öfgar". En kannski erum við komin að vendipunkti: Fólk er farið að spyrja, hver ræður? Og ef svarið er ekki "við", heldur "hinir", þá er þetta ekki framfaraskref heldur varnarmerki.

Við verðum að geta spurt þessar spurningar án þess að vera þögguð. Ef við vöknum ekki núna, hvenær þá? Og ef við spyrjum ekki, hver gerir það fyrir okkur? Annars erum við ekki lengur þátttakendur í samfélaginu, heldur aðeins hluthafar í kerfi sem við fengum aldrei að kjósa um.

Heimildir og gögn sem myndin styðst við

• World Economic Forum (WEF):

  • Klaus Schwab: „The pandemic represents a rare but narrow window of opportunity to reflect, reimagine and reset our world.“

  • Hvítbókin COVID-19: The Great Reset (2020).

  • Ræður og skjöl frá Davos-ráðstefnum 2020 og 2021.

• BlackRock og fasteignamarkaðurinn:

  • Wall Street Journal: „If you sell a house these days, the buyer might be a pension fund or an investment firm. They’re competing with ordinary Americans and often winning.”

  • Bloomberg (2021): „You now have permanent capital competing with a young couple trying to buy a house.”

• Gates-stofnunin og fjárfestingar:

  • The Land Report og NBC News: um landaeignir Bill Gates.

  • TED Talk (2010): um áhrif bólusetninga á fólksfjölda: „If we do a really great job on new vaccines, health care, and reproductive health services, we could lower [global] population by perhaps 10 to 15 percent.”

• Fjölmiðlaumfjöllun og gagnrýni á ESG-stefnu:

  • Financial Times, Reuters, Politico – um samþjöppun valds, sjálfbærnimarkmið og lýðræðislegt aðhald.

 

Pólitískur klofningur, tengsl við vald og veikburða forysta

Nýjustu tíðindi frá þýska þinginu staðfesta það sem margir hafa lengi grunað: að hið hefðbundna flokkaveldi í Evrópu stendur á brauðfótum, og forysta þess er veikburða.

Friedrich Merz, leiðtogi Kristilegra demókrata (CDU), náði ekki kjöri sem kanslari í fyrstu umferð þrátt fyrir að vera studdur formlega af meirihluta þingsins. Þetta var talið formsatriði, en varð í staðinn afhjúpun á dýpri óánægju innan kerfisins.

Að 310 þingmenn af 630 skuli kjósa með honum, þar sem hann hefði þurft 316, er ekki tilviljun. Þetta er skýr vísbending um að forysta hans er umdeild, jafnvel innan þeirra flokka sem formlega styðja hann. Stuðningur við Merz og þá stefnu sem hann stendur fyrir er langt í frá sjálfgefinn, enda hefur hann verið gagnrýndur fyrir djúp tengsl við fjármálageirann og yfirþjóðlegt valdakerfi.

Hann gegndi lykilhlutverki hjá BlackRock sem stjórnarformaður þýska útibús á árunum 2016 til 2020, þar var hann ekki aðeins ráðgjafi heldur miðlari milli fjárfestingaafla og stjórnvalda. Þetta setur hann í sérstöðu meðal stjórnmálamanna, þar sem hann hefur raunverulega reynslu úr efstu lögum fjármálavaldsins. Gagnrýnendur segja hann ekki einungis hafa tengst þessum heimi, heldur lifa og hugsa í hans anda.

Auk þess hefur hann verið virkur þátttakandi í umræðu World Economic Forum í Davos, þar sem hann hefur talað fyrir auknu hlutverki alþjóðlegra stofnana í efnahags- og samfélagsstefnu. Fyrir vikið telja margir hann fremur fulltrúa hugmyndafræði yfirþjóðlegra elítu en hagsmunavörð þýskra kjósenda. Þessi tengsl við alþjóðlegt fjármála- og hugmyndavaldaumhverfi eru einmitt ástæða þess að margir gagnrýna bæði BlackRock og World Economic Forum.

BlackRock hefur verið gagnrýnt fyrir að hafa gríðarleg áhrif á efnahagslíf og stefnumótun án lýðræðislegrar ábyrgðar. Fyrirtækið stýrir eignum sem nema þúsundum milljarða dollara, á stóran hlut í flestum stórfyrirtækjum heims og hefur áhrif á stefnu þeirra, m.a. í gegnum stjórnarkjör. Þeir hafa jafnframt verið ráðgjafar ríkisstjórna og almannakerfa, sem margir líta á sem hagsmunaárekstur. Margir óttast að fjármálavaldið hafi of mikla óformlega stjórn á lýðræðislegum ferlum.

World Economic Forum hefur verið gagnrýnt fyrir að skapa vettvang fyrir valdaelítur, stjórnmálamenn, milljarðamæringa og tæknirisa til að móta framtíð heimsins án raunverulegrar lýðræðislegrar aðkomu almennings. Hugmyndin um "The Great Reset" eftir heimsfaraldurinn hefur vakið tortryggni meðal þeirra sem telja WEF vinna að því að koma á yfirþjóðlegu, eftirlitsdrifnu og lítt gagnsæju kerfi.

Í augum margra kjósenda er Friedrich Merz því ekki bara maður CDU, heldur táknmynd tengsla stjórnmála og alþjóðlegs fjármálavalds. Hann tengist ekki aðeins kerfinu, heldur þeim hluta þess sem almenningur hefur minnst traust til: lokuðum fjármálaöflum, yfirþjóðlegum hugmyndavettvangi og ráðandi elítum sem móta heiminn án beins umboðs. Þegar slíkur einstaklingur fær ekki einu sinni fullan stuðning frá eigin þingi, sendir það skilaboð um að klofningurinn sé dýpri en aðeins milli flokka: hann er á milli valdakerfisins og fólksins sem á að lúta því. Þessi ímynd hefur orðið honum að vopni í höndum gagnrýnenda, sem líta á hann sem holdgerving gömlu, afhelguðu elítunnar, í stað þess að vera fersk forysta sem endurspeglar raunverulegar þarfir og tilfinningar almennings.

Innan CDU og jafnvel SPD eru greinilega raddir sem annaðhvort treysta honum ekki, eða telja hann ekki fulltrúa þess sem þýskir kjósendur kalla eftir. Þótt hann nái kanslarastólnum í næstu umferð, hefur eitthvað brostið.

Þetta eru nákvæmlega þau veikleika- og vantraustsmerki sem leiða til þess að flokkar eins og AfD sækja í sig veðrið. Fólk sér í gegnum formsatriðin. Það vill ekki lengur strika í reitinn af vananum einum saman. Þingmenn, rétt eins og almenningur, eru farnir að spyrja: Er þetta forysta eða yfirvarp?

Ef gamli heimurinn getur ekki einu sinni staðið saman um eigin mann, hvers vegna ætti fólkið að fylgja honum?

Tapaði óvænt kanslarakjörinu

Af hverju er AfD kölluð öfga-hægri, þegar hún stendur fyrir hefðbundin gildi og þjóðlegt sjálfstæði?

Vaxandi fylgisaukning Alternative für Deutschland (AfD) í Þýskalandi hefur leitt til þess að flokkurinn er nú næstum undantekningarlaust skilgreindur sem "öfga-hægri" í vestrænum fjölmiðlum og í flestum akademískum umræðum. En þegar horft er til stefnuskrár flokksins og þeirra málflutnings, vaknar eðlileg spurning: Hvers vegna á þessi skilgreining við? 

Stefnuskrá AfD – Hvers konar flokkur er þetta raunverulega?

AfD lýsir sjálfum sér sem þjóðlegum, lýðræðislegum og frjálslyndum, en íhaldsömum flokki. Helstu stefnumál eru:

• Innflytjendamál: Harðari landamæravernd, takmarka hælisumsóknir og áhersla á að innflytjendur aðlagist þýskri menningu.

• Menningar- og þjóðernisstefna: Vernda þýska menningu, andstaða við multiculturalisma og rétttrúnað.

• Efnahagsstefna: Skattalækkanir, gagnrýni á mikil afskipti ríkisins, markaðsfrelsi og ábyrg fjármál.

• ESB og alþjóðavæðing: Telja áhrif ESB ganga of langt, vilja auka þjóðarétt og draga úr yfirþjóðlegri stjórn.

• Orkumál og umhverfi: Andstaða við kolefnisskatta og "net zero", vilja nýta kjarnorku og jarðefnaeldsneyti.

• Tjáningarfrelsi og gagnrýni á rétttrúnað: AfD telur ójafnvægi í umræðu, þar sem ákveðnar skoðanir eru þaggaðar.

Af þessu má sjá að stefnur AfD eru innan ramma þess sem í mörgum öðrum Evrópuríkjum teldist einfaldlega vera íhaldsstefna, þjóðernishyggja eða gagnrýnin afstaða til alþjóðavæðingar. 

Hvers vegna öfga-hægri merking?

Skilgreiningin "öfga-hægri" kemur ekki frá stefnuskrá flokksins heldur:

1. Þegar flokkurinn leggur áherslu á þjóðernishyggju fram yfir alþjóðlega samvinnu.

2. Vegna ummæla ákveðinna fulltrúa flokksins sem hafa verið tengd sögu öfgastefnu í Evrópu. 

3. Vegna þess að flokkurinn ögrar "réttum skoðunum" á sviði innflytjendamála, loftslagsmála og kynjapólitíkar.

Flokkar sem afneita hugmyndafræðilegu yfirvaldi og rétttrúnaði þar sem ein lína gildir um menningu, kynjaskiptingu, kynhneigð, loftslag og Evrópusamvinnu eru gjarnan fljótt stimplaðir öfgar.

En spyrja mætti: Byggist þessi öfgastimpill virkilega á málefnalegri greiningu, eða er hann fyrst og fremst afurð pólitísks andrúmslofts, túlkunar andstæðinga og almennra fordóma gagnvart "ó/hefðbundnum" sjónarmiðum?

Af hverju fylgið er vaxandi?

AfD er ekki að vaxa vegna haturs, heldur vegna vantrausts.

• Vantrausts á ESB og elítur.

• Vantrausts á stjórnleysi í innflytjendamálum.

• Vantrausts á orkustefnu sem gerir orku dýra og óörugga.

• Vantrausts á kerfi sem þolir ekki skoðanir sem fara gegn rétttrúnaði.

Flokkurinn nýtur stuðnings úr ólíkum áttum: bæði frá ungu fólki og eldri kynslóðum, frá vinnandi stéttum og þeim sem líta á sig sem utangarðs í núverandi kerfi. Þetta eru ekki endilega íhaldssamir kjósendur í hefðbundnum skilningi, heldur fólk sem er orðið langþreytt á að vera hunsað, þaggað og meðhöndlað sem óæskilegur minnihluti í eigin landi.

Ný hugsun á rótum skautunar

Ef kjósendur hafna gömlu flokkakerfi sem lengur skýrir ekki raunveruleg skoðanaskil, og spyrja sjálfa sig hvort Evrópusamvinna, loftslagsmál og samfélagslegar "framfarir" hafi orðið sjálfstæð trúarbrögð, þá ætti ekki að kalla það "öfgar" heldur taka spurninguna alvarlega: Hvers vegna velur fólk þessa leið?

Og þegar kjósendur spyrja: "Af hverju eru mínar skoðanir sagðar hættulegar, þegar ég vil einfaldlega verja þjóð mína, menningu mína og framtíð barna minna?", þá þarf samfélagið ekki að svara með fordæmingu, heldur með rökum, virðingu og opnum huga.

Skilningur á vaxandi fylgi AfD krefst ekki samþykkis við öllu sem flokkurinn segir, heldur virkrar hlustunar á raddir fólks sem hefur verið afskrifað. Ef samfélagið forðast að hlusta og svarar með stimplun í stað skoðunar, þá verður það sjálft hluti af vandamálinu en ekki lausnin!

Kæra skilgreiningu leyniþjónustunnar